فرهنگی

 #امام_علی_علیه_السلام: «أُوصيكُم عِبادَ اللّهِ بِتَقوَى اللّهِ؛ فَإِنَّهَا الزِّمامُ وَالقِوامُ، فَتَمَسَّكوا بِوَثائِقِها، وَاعتَصِموا بِحَقائِقِها؛ تَؤُل بِكُم إلى أكنانِ الدَّعَةِ، وأوطانِ السَّعَةِ». «بندگان خدا! شما را به تقواى خدا سفارش مى‌كنم؛ كه تقوا هم وسيله مهار و هم مايه استوارى شما است. پس به رشته‌هاى تقوا چنگ زنيد و به حقيقت‌هاى آن پناه آوريد تا شما را به سرمنزل آرامش و جايگاه‌هاى وسيع برساند»(نهج البلاغة: خطبه۱۹۵ ).

تحلیل حدیث 

۱. تقوا در گفتمان قرآنی و علوی

امام علی(ع) در این حدیث، تقوا را «زِمام» (ابزار کنترل) و «قِوام» (ستون استوار) معرفی میکند. این تعبیر همسو با آیهٔ «وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَى» (بقره:۱۹۷) است که تقوا را توشهٔ سفر اخروی میداند. تفاوت این حدیث با آیات قرآنی در تشبیه تقوا به «ابزاری فعال» است که هم جلوگیرندهٔ گناه است و هم محرکِ عمل صالح.

۲. نگاه عرفانی به «وثائق التقوا» و «حقائق‌ها»

عرفا «وثائق» (ریسمانهای محکم) تقوا را به مراتب سلوک مانند توبه، زهد، و مراقبه تفسیر کردهاند. «حقائق التقوا» نیز اشاره به تجلیات باطنی تقوا دارد که انسان را از ظاهر شریعت به باطن حقیقت می‌رساند. این همان «تقوای قلبی» است که در احادیث اهل بیت(ع) بر آن تأکید شده است.

۳. کارکرد دوگانهٔ تقوا در اخلاق اسلامی 

کارکرد سلبی (زِمام): جلوگیری از لغزشهای اخلاقی مانند تکبر، حسد، و اسراف.  

کارکرد ایجابی (قِوام): تقویت فضیلتهایی مانند عدالت، ایثار، و اخلاص.  

امام صادق(ع) در تفسیر این دوگانگی میفرمایند: «التَّقْوَی حِفْظُ الْجَوَارِحِ وَ تَرْکُ الذُّنُوب» (بحار الأنوار، ج۶۷، ص۲۹۰).

۴. تقوا و آرامش روانی در روانشناسی دینی  

عبارت «أکنان الدَّعَة» (پناهگاههای آرامش) نشان میدهد تقوا تنها یک مفهوم انتزاعی نیست، بلکه تأثیر ملموس در کاهش اضطرابهای وجودی دارد. این موضوع با یافتههای روانشناسی دربارهٔ نقش ایمان در سلامت روان همخوانی دارد.

۵. تقوا به مثابه سیاست اجتماعی

امام علی(ع) در خطبهای دیگر میفرمایند: «مَنْ عَظُمَتْ تَقْوَاهُ دَامَتْ مَحَبَّتُه» (غرر الحکم). این حدیث نشان میدهد تقوای فردی، پایهٔ اعتماد اجتماعی و همبستگی جامعه است. «أوطان السَّعَة» (سرزمینهای فراوانی) نیز اشاره به پیوند ناگسستنی بین اخلاق و پیشرفت اقتصادی دارد.

۶. نقد تفسیرهای انفعالی از تقوا 

برخی تقوا را به معنای کنارهگیری از دنیا میدانند، اما امام علی(ع) با تعبیر «اعتصموا بحقائقها» بر فعال بودن تقوا در عرصههای سیاسی و اجتماعی تأکید میکنند. تقوای علوی، تقوای مبارزه با ظلم و دفاع از مظلومان است.

۷. تطبیق حدیث بر شرایط امروز

در عصر سلطهٔ رسانههای ضداخلاقی، «زِمام التقوا» میتواند به معنای مدیریت مصرف اطلاعات و «قِوام التقوا» به معنای تولید محتوای ارزشمند باشد. این حدیث چراغ راه فعالان فضای مجازی متعهد است.

پیامبر_اکرم (ﷺ): «مَن أكَلَ مِن كَدِّ يَدِهِ، كانَ يَومَ القِيامَةِ في عِدادِ الأَنبِياءِ، ويَأخُذُ ثَوابَ الأَنبِياءِ»،هر كس از دسترنج خود خورَد، روز قيامت در شمارِ پيامبران است و پاداش ايشان را مى‌گيرد(جامع الأخبار: ص۳۹۰، ح۱۰۸۸).

تحلیل حدیث 

۱. ارتباط کار و عبادت در جهانبینی اسلامی  

حدیث با بیان «مَن أكَلَ مِن كَدِّ يَدِهِ»، کار و تلاش برای کسب روزی حلال را همردیف عبادتهای والا قرار میدهد. این نگرش، ریشه در قرآن دارد که میفرماید: «فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِن رِّزْقِهِ» (سوره ملک، آیه۱۵).  

۲. تأکید بر استقلال اقتصادی در فقه

از نگاه فقهی، این حدیث بر وجوب کفاح (تلاش برای معاش) و حرمت تکدیگری تأکید میکند. امام صادق(ع) میفرمایند: «الْكَادُّ عَلَى عِيَالِهِ كَالْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ» (وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۷۸).  

۳. نگاه عرفانی به مفهوم «ثواب الأنبیاء» 

عرفا این حدیث را نشان‌دهنده آن می‌دانند که نفسِ «عمل صالح با نیت خالص» میتواند انسان را به مقام قرب الهی برساند، هرچند به سطح نبوت نرسد. ثواب انبیا اشاره به مشارکت در جهادِ آنان برای اصلاح جامعه دارد.  

۴. کار؛ ابزاری برای آزمون الهی 

تلاش برای روزی حلال، تنها تأمین معاش نیست، بلکه آزمایشی برای صبر، امانتداری و عدالت در کسبوکار است. این حدیث در کنار روایات مربوط به «حلال بودن لقمه»، چارچوب اخلاقی اقتصاد اسلامی را ترسیم می‌کند.  

۵. نقد فرهنگ بیکاری و اتکا به دیگران 

پیامبر(ص) با این حدیث، فرهنگ رایجِ طلب رزق بدون تلاش (مانند انتظار معجزه یا اتکای صرف به ارث) را نقد میکنند و الگویی از «توکل فعال» ارائه میدهند که در آن تلاش مادی با ایمان معنوی پیوند میخورد.  

۶. تشویق به تولید و کارآفرینی 

در شرایط امروز، این حدیث میتواند مشوقی برای کارآفرینی، تولید داخلی و مقابله با اقتصاد مصرفی باشد. همانگونه که رهبر انقلاب بر «اقتصاد مقاومتی» تأکید میکنند، این حدیث نیز بر خوداتکایی اقتصادی تأکید دارد.  

۷. تمایز بین کار حلال و حرام 

نکتهٔ مهم آن است که حدیث، تنها به «کَدِّ يَدِهِ» (تلاش شخصی) پاداش میدهد، نه هر نوع درآمدی. بنابراین، مشاغل غیرشرعی یا سودهای نامشروع، حتی با زحمت زیاد، مشمول این وعدهٔ الهی نمی‌شوند.  

۸. پیوند دنیا و آخرت در سبک زندگی اسلامی

این حدیث نشان میدهد اسلام برای زندگی مادیِ مبتنی بر اخلاق، ارزشی هم‌پایهٔ عبادتهای معنوی قائل است. کسب حلال، نه‌تنها نیاز دنیا را برطرف میکند، بلکه پُلیدی برای تعالی آخرت است.  

پیامبر اکرم (ص): إذا كانَ في آخِرِ الزَّمانِ؛ لابُدَّ لِلنّاسِ فيها مِنَ الدَّراهِمِ وَالدَّنانيرِ يُقيمُ الرَّجُلُ بِها دينَهُ ودُنياهُ.

چون آخر الزّمان فرا رسد، مردم را چاره‌اى جز داشتن درهم‌ها و دينارها نيست تا هر فرد دين و دنياى خود را با آن برپاى دارد(المعجم الكبير : ج٢٠ ص٢٧٩ ح٦٦٠).

تحلیل حدیث 

۱. ضرورت اقتصاد در آخرالزمان

حدیث بر نقش محوری پول (درهم و دینار) در تأمین نیازهای مادی و معنوی انسان در آخرالزمان تأکید دارد. این امر نشاندهنده آن است که در شرایط پیچیدهٔ آخرالزمان، مدیریت منابع مالی به ابزاری حیاتی برای حفظ اعتقادات دینی و معیشت دنیوی تبدیل میشود.

۲. تلفیق دین و دنیا

حدیث بیانگر نگرش متوازن اسلام به مسئلهٔ اقتصاد و دین است. برخلاف تصورِ تفکیک این دو، پول به عنوان وسیله‌ای برای تحقق اهداف الهی (مانند پرداخت زکات، حج، انفاق) و نیز تأمین نیازهای زندگی معرفی شده است.

۳. هشدار دربارهٔ فتنه‌های مالی  

اگرچه حدیث ضرورت پول را یادآوری می‌کند، اما به‌طور غیرمستقیم به خطر وابستگی افراطی به ثروت اشاره دارد. در روایات دیگر، آخرالزمان دورهای پرآزمایش توصیف شده که ثروت می‌تواند هم نعمت باشد و هم وسیلهٔ فتنه.

۴. تأکید بر مسئولیت فردی

عبارت «یقیمُ الرجلُ بها دینَهُ و دُنیاهُ» نشان میدهد هر فرد مسئول مدیریت مالی خویش است تا بتواند هم نیازهای معنوی و هم مادی خود و جامعه را برطرف کند.

۵. تفسیر تطبیقی با شرایط امروز 

با تبدیل درهم و دینار به پولهای رایج امروزی، این حدیث لزوم برنامه‌ریزی اقتصادی، پس‌انداز، و سرمایه‌گذاری مشروع را برای مقابله با بحران‌های آینده گوشزد می‌کند.

۶. نقد مصرف‌گرایی و تجمل‌گرایی

حدیث هرگز به جمع‌آوری ثروت برای تجملات اشاره نمیکند، بلکه هدف، استفادهٔ مسئولانه از منابع برای حفظ «دین» و «دنیا» است. این موضوع با آموزه‌های قرآن دربارهٔ اسراف و تبذیر همسو است.

۷. اهمیت نیت در کسب و کار

از منظر اخلاق اسلامی، کسب حلال و انفاق در راه خدا، شرط اساسی استفاده از پول برای تقویت دین ذکر شده است. این حدیث در کنار روایات دیگر، چارچوب اخلاقیِ اقتصاد اسلامی را تکمیل میکند.

 #امام_رضا_علیه_السلام:  «قال: سَأَلتُهُ عَنِ انتِظارِ الفَرَجِ، فَقالَ: أوَلَيسَ تَعلَمُ أنَّ انتِظارَ الفَرَجِ مِنَ الفَرَجِ؟! ثُمَّ قالَ: إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى يَقولُ: وَ ارْتَقِبُوا إِنِّى مَعَكُمْ رَقِيبٌ».  

🖌 ـ به نقل از محمّد بن فضيل ـ: از امام رضا عليه‌‏السلام در باره انتظار فَرَج پرسيدم. فرمود:  

«مگر نمى‌‏دانى كه انتظار فرج، خود جزئى از فَرَج است؟!» و سپس فرمود: «خداى ـ تبارك و تعالى ـ مى‌‏فرمايد: «چشم به راه باشيد كه من نيز با شما چشم به راهم؟». تفسير العيّاشی: ج۲، ص۳۲۲، ح۲۰۴۹  

امام رضا(ع) در این روایت، مفهوم عمیق «انتظار فرج» را با دو محور کلیدی تبیین میکنند:  

۱. انتظار، بخشی از فرج است

انتظار تنها یک حالت انفعالی نیست، بلکه خودْ فرجی در دل سختیهاست. این نگاه، مبتنی بر آموزههای قرآنی است که صبر و امید را عامل پیروزی میداند (مثلا آیه «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا»).  

۲. همراهی خدا با منتظران

استناد امام به آیه «وَ ارْتَقِبُوا إِنِّى مَعَكُمْ رَقِيبٌ» نشان میدهد انتظارِ همراه با ایمان، انسان را در دایره رحمت و نظارت ویژه الهی قرار میدهد. این موضوع در کلام امام صادق(ع) نیز با عبارت «اَلْمُؤْمِنُ بِاللَّهِ رَقيبٌ عَلَى نَفْسِهِ» تأیید شده است.  

۳. نقش انتظار در تکامل روحی

انتظار فرج، تمرینی برای تقویت صبر، توکل و آمادگی برای تحولات مثبت است. این نگرش با فلسفه «امتحان الهی» و تربیت نفوس در مکتب اهل بیت(ع) همخوانی دارد.  

امام على عليه ‏السلام :

مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنّاسِ اِماما فَليَبْدَأ بِتَعْليمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْليمِ غَيْرِهِ و َلْيَكُنْ تَاْديبُهُ بِسيرَتِهِ قَبْلَ تَأْديبِهِ بِلِسانِهِ وَ مُعَلِّمُ نَفْسِهِ وَ مُؤَدِّبُها اَحَقُّ بِالاِجْلالِ مِنْ مُعَلِّمِ النّاسِ و مُؤَدِّبِهِمْ؛

كسى كه خود را پيشواى مردم قرار داده، بايد پيش از آموزش ديگران، خود را آموزش دهد و پيش از آن‏كه ديگران را با زبان، ادب بياموزد، باكردارش ادب آموزد و البته آموزش دهنده و ادب‏آموز خود بيش از آموزگار و ادب‏آموز مردم، شايسته تجليل است.(مثیرالاحزان، ص50)

امام علی(ع) در این حدیث، سه اصل اساسی برای رهبران و پیشوایان دینی و اجتماعی بیان می‌کند:  

۱. تقدم خودآموزی بر تعلیم دیگران

رهبر باید پیش از آموزش مردم، خود را در معرض تعلیم و اصلاح قرار دهد. این مفهوم با آموزه‌های قرآنی مانند «أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ» (بقره:۴۴) همسوست.  

۲. تأثیرگذاری از طریق رفتار

ادبِ عملی برتر از ادبِ زبانی است. این مسئله به «الگوی عملی» اشاره دارد که در علوم تربیتی اسلام و اخلاق، به عنوان مؤثرترین روش هدایت شناخته میشود.  

۳. ارزش والای مُربّی نفس

کسی که خود را تربیت میکند، از مربیان دیگران برتر است؛ زیرا اصلاح خویشتن، پایه‌ی هر اصلاح اجتماعی است. این موضوع در عرفان اسلامی نیز تحت عنوان «جهاد اکبر» مطرح می‌شود.