فرهنگی

تجليل امام صادق از عالم

در كتاب نقد الرجال سيد مصطفى تفرشى و ديگران از شيخ كشى رحمة الله روايت كرده اند كه او بسند خود از حماد ناب روايت كرده كه حضرت صادق عليه السلام با عمران بن عبدالله ( يكى از علماى قم )طريق لطف و مرحمت پيمود و او را بشارت داد و فرمود اين از خانوده اى است كه نجيبانيد (يعنى اهل قم )كه قصد نكند ايشان را جبارى جز آنكه قاصم الجبارين او را در هم شكند.

نظير اين را بسند ديگر از ابان عثمان روايت كرده چنانكه در جلد چهاردهم بحار از شيخ كشى نقل مى كند كه او به سند خود از ابان بن عثمان روايت نمود كه عمران بن عبدالله بر حضرت صادق عليه السلام داخل شد پس آن حضرت او را نزد خود نشانيد و فرمود حال خودت فرزندان و خانواده ات و پسر عموهايت چگونه است ؟آنگاه آهسته براى او حديث فرمود و زمانى كه عمران بن عبدالله بيرون رفت و حضرت عرض كردند:اين شخص ‍ كيست ؟فرمود نجيب قوم نجبا است كه دشمن ندارد ايشان را جبارى مگر آنكه خداى تعالى او را در هم شكند.

باز در همان كتاب در ذيل روايت مى نويسد حضرت صادق عليه السلام در حالى كه دست عمران را بدست مبارك خود گرفتن بود درباره وى اين چنين دعا كرد:صلى الله عليهم و تو و خانواده تو را در ظل مرحمت خود پناه دهد روزى كه جز ظل مرحمت او سايه اى نباشد.

نيز كشى روايت كرده از يونس بن يعقوب كه داخل شد عيسى بن عبدالله بر اما صادق عليه السلام و حضرت او را به چند وصيت كرد،پس وداع كرد و از نزد حضرت بيورن رفت حضرت به خادمش فرمود او را صدا كن چون آمد حضرت فرمود اى عيسى خداى عزو جل مى فرمايد (و امر اهللك باصلوة )يعنى امر كن اهل خود را بنماز،تو از ما اهل بيت هستى پس در وقتى كه هنوز آفتاب عصر در اينجا باشد شش ركعت نماز بگزار آنگاه با وى وداع كرد و ميانه دو چشم او را بوسيد ( تاريخ قم نوشته محمد حسين ناصر الشريعه ص 21).

این روایات چند محور کلیدی در سیره امام صادق(ع) و نگاه مکتب تشیع به جایگاه علم و عالم را آشکار می‌کند:  

۱. تکریم ویژه علمای قم

   - امام صادق(ع) با توصیف «نجیب قوم نجبا» برای عمران بن عبدالله و دیگر علمای قم، بر جایگاه ممتاز این شهر به‌عنوان پایگاه علمی و معنوی تأکید می‌کنند. این موضوع با پیشینه تاریخی قم به‌عنوان مرکز تشیع و پرورش‌دهنده محدثان و فقیهان بزرگ همسوست.  

   - عبارت «لَا یُرِیدُهُمْ جَبَّارٌ إِلَّا قَصَمَهُ اللَّهُ» نشان می‌دهد خداوند حامی علمای راستین است و هر ظالمی را که قصد آسیب به آنان کند، نابود می‌کند.  

۲. ارتباط عاطفی با شاگردان

   - رفتارهایی مانند: نشستن در کنار عمران، دعای خیر برای خانواده او، و بوسیدن میان چشمان عیسی بن عبدالله، نشان‌دهنده سبک مدیریتی امام(ع) مبتنی بر محبت و احترام متقابل است. این شیوه در تربیت نخبگان، الگویی برای نظام‌های آموزشی امروز است.  

۳. تأکید بر نماز و عبادت

   - وصیت امام به عیسی بن عبدالله برای **خواندن ۶ رکعت نماز پیش از غروب آفتاب**، اشاره به نمازهای نافله (مانند نماز عصر) دارد که در روایات، عامل تقرب به خداوند و حفظ ایمان شمرده شده‌اند.  

۴.نخبه‌پروری در مکتب اهل‌بیت(ع)

   - تعبیر «أنت مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ» خطاب به عیسی بن عبدالله، نشان می‌دهد ائمه(ع) شاگردان فاضل خود را جزئی از خانواده معنوی خویش می‌دانستند. این رویکرد، انگیزه‌بخش و هویت‌ساز برای طلاب و علماست.  

۵. جایگاه قم در احادیث

   - در منابع شیعی، قم به‌عنوان «مأوى الشیعة» و «معقل أهل البیت(ع)» معرفی شده است. تجلیل امام صادق(ع) از علمای این شهر، پیش‌بینی ظهور حوزه علمیۀ قم و نقش آن در حفظ مکتب تشیع است.  

فرق عمر و زندگی: نگاهی معنوی به سخن داستایفسکی در پرتو تعالیم دینی

سن یک چیز است و زندگی یک چیز دیگر، ما عمر بیشتری نمیخواهیم بلکه زندگی بیشتری میخواهیم.

نوشته: دوستويفسكي

این جملهٔ عمیق از داستایفسکی دو مفهوم «عمر» (زمان زیست فیزیکی) و «زندگی» (حیات معنوی و آگاهانه) را در تقابل قرار می‌دهد. از نگاه دینی، این ایده با مفاهیم زیر همسوست:  

- حیات طیبه در قرآن: «مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً» (نحل: ۹۷)؛ زندگی پاکیزه، نتیجهٔ ایمان و عمل صالح است، نه صرف طول عمر.  

- زندگی به‌مثابه آزمون: در اسلام، عمر انسان وسیله‌ای برای تقرب به خداست، نه هدف نهایی. پیامبر(ص) می‌فرماید: «خَیرُ النَّاسِ مَنْ طَالَ عُمُرُهُ وَ حَسُنَ عَمَلُهُ» (بحارالأنوار، ج ۷۱)؛ بهترین مردم کسی است که عمرش طولانی و عملش نیکو باشد.  

- مرگ آگاهی در عرفان: بسیاری از عرفا (مانند مولوی) بر «مردن پیش از مرگ» تأکید کرده‌اند؛ یعنی زیستن با معنویت، نه گذراندن روزها به بطالت.    

تعالیم ادیان و فلاسفه، هر دو انسان را به «زیستن آگاهانه» فرامی‌خوانند؛ گوهر زندگی در عمق ارتباط با خالق، خدمت به خلق و کشف حقیقت است، نه در انباشت لحظاتِ بی‌اثر.

 قوانين آسان 

 شخصى يكى از قوانين مذهبى را شكسته و خطا كار شده بود. خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله رسيد و گفت: هلاك شدم! هلاك شدم! پيغمبر صلى الله عليه و آله پرسيد: چه كار كرده اى؟ مرد گفت: در ماه رمضان با زنم همبستر شده ام. اكنون چاره چيست؟ 

حضرت فرمود: يك نفر غلام بخر و آزاد كن! مرد گفت: نمى توانم. پيامبر صلى الله عليه و آله: دو ماه روزه بگير! مرد: تواناى دو ماه روزه گرفتن ندارم. پيامبر صلى الله عليه و آله : برو شصت فقير را غذا بده! مرد: براى خوراك دادن شصت نفر فقير وسيله اى ندارم.

پيامبر صلى الله عليه و آله كمى سكوت كرد. در اين وقت شخص ديگرى وارد شد و يك سبد خرما به پيغمبر تقديم كرد. حضرت فرمود: اين سبد خرما را ببر و در بين مردم فقير تقسيم كن!

مرد عرض كرد: اى پيامبر خدا! در سراسر اين شهر هيچ كس از من فقيرتر نيست. حضرت لبخندی زد و گفت: بسيار خوب، برو اين خرماها را ميان زن و فرزندانت تقسيم كن( بحار ج 72، ص 258).

این روایت بر چند اصل کلیدی در تعالیم اسلامی تأکید دارد:  

- تسهیل در تکالیف به تناسب توانایی: پیامبر(ص) با درک فقر مرد، راهکارهای جایگزینِ متناسب با شرایط او ارائه می‌دهد. این رویکرد با آیهٔ «لَا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا» (بقره: ۲۸۶) هماهنگ است که بر مسئولیت‌پذیری متناسب با توان انسان دلالت دارد.  

- اولویت رفع نیاز مستمند: تقسیم خرما میان خانوادهٔ مردِ نیازمند، نشان می‌دهد که گاه کمک به خود و خانواده (به‌عنوان نیازمندان واقعی) بر انجام ظاهریِ کفاره اولویت دارد.  

- نقش رحمت در اجرای احکام: سیر نزولیِ کفاره‌ها (از آزادی بردگان تا غذا دادن به فقرا) و نهایتاً تبدیل آن به تأمین نیاز خود فرد، بیانگر آن است که احکام الهی نه برای عذاب، بلکه برای تزکیهٔ نفس و رحمت طراحی شده‌اند.  

- اهمیت نیت پاک: رفتار پیامبر(ص) تأیید می‌کند که اگر فردی در پی جبران خطا باشد، خداوند راهی برای بخشش می‌گشاید، حتی اگر از مسیرهای غیرمتعارف!  

نکتهٔ اخلاقی

این روایت یادآورِ حدیثی از امام صادق(ع) است که می‌فرمایند: «خداوند بر بندگانش مهربان‌تر از آن است که آنان را به کاری بدون گشایش مکلف کند». (بحارالأنوار، ج ۲، ص ۲۷)  

پیام پایانی

هیچ خطایی آنقدر بزرگ نیست که رحمت الهی نتواند آن را دربرگیرد، به شرط آنکه توبه‌کننده در پی جبران باشد و از هیچ تلاشی فروگذار نکند.

راه ورود از درهاى بهشت  

مرد مؤمنى خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيد و عرض كرد: يا رسول الله! من پيرمرد سالخورده ام، از انجام نماز، روزه، حج و جهاد ناتوانم، ديگر نمى توانم از عهده عبادت‌هايم برآيم، به من كلام سودمندى بياموز و وظيفه ام را سبك نما! حضرت فرمود: دوباره مطلبت را بگو!مرد سه بار تقاضاى خود را تكرار نمود.

رسول خدا فرمود: آنچه در اطراف تو از درخت و كلوخ بود بر ضعف و ناتوانى تو گريست. اينك براى جبران ناتوانيت بعد از نماز صبح، ده بار بگو: (سبحان الله العظيم و بحمده و لاحول و لا قوه الا بالله العلى العظيم ) براستى خداوند بوسيله آن تو را از كورى ، ديوانگى ، خوره ، فقر و ورشكستگى نجات مى بخشد.

پيرمرد عرض كرد: يا رسول الله! اين براى دنيا است، براى آخرت چه؟ فرمود: مدام بگو؛ (اللهم اهدنى من عندك وافض على من فضلك و انشر على من رحمتك و انزل على من بركاتك ) : خدايا! مرا از جانب خود هدايت نما! و از فضل و احسانت بر من بيفشان! و از رحمت و بركاتت بر من به پراكن!

سپس پيامبر فرمود: اگر اين پيرمرد (كه سالها عبادت كرده و اكنون ناتوان است)اين ذكر را ادامه دهد و عمدا ترك نكند در هشت بهشت به روى وى باز مى شود و از هر كدام خواست وارد بهشت مى گردد( بحار ج 22، ص 75 و ج 68، ص 282 ).   

این روایت چند محور کلیدی را در تعالیم دینی برجسته می‌کند 

- عدالت و رحمت الهی: خداوند با در نظر گرفتن محدودیتهای جسمی انسان (مانند پیری یا بیماری)، راههای جایگزینی برای تقرب به خود فراهم میکند. این مفهوم با آیه «لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا» (بقره: ۲۸۶) همسو است.  

- قدرت ذکر و دعا: تأکید بر اثرگذاری اذکار خاص مانند «سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ…» و «اللَّهُمَّ اهْدِنِی مِنْ عِنْدِک…» نشان میدهد که ذکرِ مداوم، حتی بدون عبادتهای سنگین، میتواند هم نیازهای مادی (نجات از فقر و بیماری) و هم معنوی (ورود به هشت بهشت) را برآورده کند.  

- اهمیت نیت و استمرار: شرط بهرهمندی از پاداشهای ذکر، ترک نکردنِ عمدی آن است. این مسئله بر نقش نیت خالص و تداوم در عبادتهای ساده تأکید دارد.  

- جهان‌شمولی دین: دین اسلام با ارائه راهکارهای متنوع برای ارتباط با خدا، نیازهای همه اقشار (حتی سالخوردگان و ناتوانان) را پوشش میدهد.  

نکته قابل تأمل

پیامبر(ص) در این روایت، همزمان به نیازهای دنیوی (نجات از بیماری و فقر) و اخروی (ورود به بهشت) اشاره میکنند. این نشاندهنده توازن تعالیم اسلام در توجه به زندگی مادی و معنوی است. همچنین، عدد هشت برای درهای بهشت، نمادی از گستردگی رحمت الهی و تنوع مسیرهای رسیدن به سعادت است.       

توکل و امید در لحظات ناامیدی

در زمان حضرت موسی خشکسالی پيش آمد. آهوان در دشت ، خدمت موسی رسيدند كه ما از تشنگی تلف می شويم و از خداوند متعال در خواست باران كن. 

 موسی به درگاه الهی شتافت و داستان آهوان را نقل نمود.خداوند فرمود : موعد آن نرسيده موسی هم برای آهوان جواب رد آورد.

 تا اينكه يكی از آهوان داوطلب شد كه برای صحبت و مناجات بالای كوه طور رود. به دوستان خود گفت : اگر من جست و خیز کنان پایین آمدم بدانيد كه باران می آيد وگرنه اميدی نيست.

 آهو به بالای كوه رفت و حضرت حق به او هم جواب رد داد. اما در راه برگشت وقتی به چشمان منتظر دوستانش نگاه كرد ناراحت شد. شروع به جست و خیز کرد و با خود گفت : دوستانم را خوشحال می كنم و توكل می نمایم. تا پایین رفتن از کوه هنوز امید هست.

 تا آهو به پائين كوه رسيد باران شروع به باريدن كرد. موسي معترض پروردگار شد. خداوند به او فرمود : همان پاسخ تو را آهو نیز دریافت کرد با این تفاوت که آهو دوباره با توکل حرکت کرد و اين پاداش توكل او بود.

هیچوقت نا امید نشو. لحظه ی آخر شاید نتیجه عوض شود. همیشه توکلت به خدا باشد. این داستان نمادین بر دو محور اصلی تأکید دارد:  

- توکل فعال: آهو با وجود دریافت پاسخ منفی از خداوند، با امیدواری و تکیه بر لطف الهی، تلاش خود را ادامه میدهد. این نشاندهنده آن است که توکل بهمعنای تسلیم شدن نیست، بلکه همراه با حرکت و امید است.  

- اهمیت زمان‌بندی الهی: خداوند پاسخ را به تأخیر میاندازد، نه به دلیل بیتوجهی، بلکه برای آزمودن بندگان و آشکارسازی حکمت خود در زمان مناسب.  

- نقش احساس مسئولیت: آهو با نگاه به چشمان منتظر همنوعانش، مسئولیت اخلاقی خود را درک میکند و این احساس، محرک توکل و امید او میشود.  

- تأثیر دعا و اقدام جمعی: درخواست آهوان از موسی و سپس اقدام فردیِ یک آهو نشان میدهد که دعا و تلاش، حتی از سوی غیرانسانها، در نظام الهی جایگاه ویژه دارد.  

این روایت به‌صورت غیرمستقیم به مفاهیم قرآنی مانند «وَ مَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا» (طلاق: ۲) و «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا» (انشراح: ۶) نیز اشاره دارد.