فرهنگی

امتحان در ظلم و انصاف، تأملی در بندهای ۱۲ و ۱۳ دعای چهاردهم صحیفه سجادیه

در فرازهای بلند دعای چهاردهم صحیفه سجادیه، امام زین‌العابدین علیه‌السلام ما را با ظرافتی بی‌نظیر به عمق رابطه انسان با خدا، و چالش‌های اخلاقی در مواجهه با ظلم و بلا می‌برد. بندهای ۱۲ و ۱۳ این دعا، از جمله بخش‌هایی هستند که هم جنبه تربیتی دارند و هم نگاهی توحیدی به عدالت و قضاوت الهی.

🔰 بند دوازدهم: فتنه ناامیدی و امنیت کاذب

 اللَّهُمَّ لَا تَفْتِنِّي بِالْقُنُوطِ مِنْ إِنْصَافِكَ…  خدایا! مرا به ناامیدی از عدل و انصاف در عرصۀ امتحان قرار نده… در این بند، امام سجاد(ع) از دو فتنه بزرگ یاد می‌کند:

1. قنوط از انصاف الهی: یعنی در برابر ظلمی که دیده‌ای، گمان نبری که خدا عدالت را فراموش کرده است.

2. امنیت ظالم از انکار الهی: یعنی ظالم به‌خاطر تأخیر در عذاب، احساس مصونیت کند و بر ظلمش پافشاری نماید.

امام(ع) از خدا می‌خواهد که این دو فتنه، او و دشمنش را در بر نگیرد؛ زیرا یکی به یأس می‌انجامد و دیگری به طغیان.

 وَ عَرِّفْنِي مَا وَعَدْتَ مِنْ إِجَابَةِ الْمُضْطَرِّينَ . و مرا با اجابتی که نسبت به دعای بیچارگان وعده دادی آگاه ساز.

این جمله، امیدبخش‌ترین بخش دعاست؛ یادآوری اینکه خداوند، دعای مضطر را بی‌پاسخ نمی‌گذارد.

🔰 بند سیزدهم: رضایت به قضا و هدایت به اقوم

 اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ… خدایا! بر محمد و آلش درود فرست…

در این بند، امام(ع) از خداوند می‌خواهد:

- توفیق پذیرش قضا و قدر: چه سود باشد، چه زیان؛ انسان باید در برابر آنچه خدا مقدر کرده، تسلیم باشد.

- رضایت به آنچه گرفته یا داده شده: یعنی حتی اگر چیزی از ما گرفته شود، باید آن را در مسیر حکمت الهی ببینیم.

- هدایت به اقوم و اسلم: یعنی راهی که هم درست‌تر است و هم سالم‌تر؛ نه فقط از نظر ظاهر، بلکه از نظر عاقبت و حقیقت.

این بند، اوج تسلیم و توکل است؛ جایی که انسان، نه فقط به عدالت خدا، بلکه به حکمت و رحمت او اعتماد می‌کند.

نتیجه‌گیری

دعای چهاردهم صحیفه سجادیه، به‌ویژه بندهای ۱۲ و ۱۳، ما را با دو اصل بنیادین تربیت اسلامی آشنا می‌کند:  

۱. مقاومت در برابر ناامیدی و طغیان  

۲. رضایت به قضا و طلب هدایت در مسیر سالم‌تر

امام سجاد(ع) در این دعا، ما را به تعادل میان عدالت‌خواهی و تسلیم، میان دعا و رضایت، و میان انتظار و توکل دعوت می‌کند. باشد که با تأمل در این فرازها، دل‌های ما در برابر ظلم، صبورتر و در برابر قضا، آرام‌تر شود.

 تفسیر ادعیه ۱ صحیفه سجادیه امام سجاد  

امام_سجاد_علیه_السلام : «وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي رَكَّبَ فِينَا آلَاتِ الْبَسْطِ، وَ جَعَلَ لَنَا أَدَوَاتِ الْقَبْضِ، وَ مَتَّعَنَا بِأَرْوَاحِ الْحَيَاةِ، وَ أَثْبَتَ فِينَا جَوَارِحَ الْأَعْمَالِ، وَ غَذَّانَا بِطَيِّبَاتِ الرِّزْقِ، وَ أَغْنَانَا بِفَضْلِهِ، وَ أَقْنَانَا بِمَنِّهِ».

و سپاس مخصوص خداست که در پیکر ما ابزار گشودن اندام را سوار کرد و آلات بستن آنها را قرار داد و ما را با روان‌های زنده، از زندگی بهره‌مند ساخت و اعضای انجام دادن کار را در وجود ما استوار کرد و با روزی‌های پاکیزه خوراک داد و با احسانش ما را بی‌نیاز کرد و با عطایش به ما سرمایه بخشید.

 📚 صحیفه سجادیه، دعای۱

📖 تفسیر و تحلیل دعا

این فراز از دعای اول صحیفه سجادیه که به “دعای سپاس” معروف است، دریایی از معارف توحیدی است. امام سجاد (ع) در این دعا، مدلی از “شکر عملی” را به ما می‌آموزد؛ شکرانی که تنها در گفتار نیست، بلکه در نگاه و تفکر است.

۱. نعمت‌های جسمانی (آلات البسط و قبض): امام(ع) به نعمت‌هایی اشاره می‌فرمایند که ما آن‌ها را بدیهی می‌پنداریم: باز و بسته کردن دست‌ها، گرفتن و رها کردن اشیا. اینها “آلات تکلیف” هستند. خداوند تنها به ما غذای لذیذ نداده، بلکه ابزار به دست گیری آن را نیز به ما هدیه کرده است. این نگاه، زندگی را از حالت عادی خارج کرده و هر حرکتی را به عبادت تبدیل می‌کند.

۲. نعمت حیات و حرکت (ارواح الحیاه و جوارح الاعمال): حیات،تنها زنده بودن نیست. امام (ع) از “ارواح الحیاه” (روان‌های زندگی) سخن می‌گویند که اشاره به همان نیروی حیاتی است که ما را برای انجام “اعمال” توانمند می‌سازد. این کلمه به ما یادآوری می‌کند که هر عملی که با این جوارح انجام می‌دهیم، در پیشگاه الهی ثبت می‌شود و ما مسئول استفاده درست از این امانت‌های الهی هستیم.

۳. نعمت روزی پاک و بی‌نیازی (طیبات الرزق، اغنانا و اقنانا): امام(ع) به سه مرحله از نعمت‌های مادی اشاره می‌کنند:

· تغذیه: تنها به نان خشک قناعت نکرده، بلکه آن را “پاکیزه” (طیبات) قرار داده است.

· بی‌نیازی (اغنانا): خداوند تنها نیازمان را برطرف نکرده، بلکه ما را “بی‌نیاز” ساخته است. این یعنی احساس غنا و کفایت از درون.

· سرمایه‌دار کردن (اقنانا): این فراتر از بی‌نیازی است. یعنی خداوند آنقدر به ما داده که به “سرمایه” و پشتوانه تبدیل شده است.

💎 استنباط شخصی

به نظرم، امام سجاد (ع) در این دعا، “فلسفه شکر” را به ما می‌آموزند: شکر، کلید شناخت نعمت‌های پنهان است. بسیاری از نعمت‌ها مانند نفس کشیدن، دیدن و شنیدن، آنقدر برای ما عادی شده‌اند که آن‌ها را فراموش کرده‌ایم.

امام با شمارش این نعمت‌های به ظاهر کوچک، به ما یادآوری می‌کنند که محصور در اقیانوسی از لطف الهی هستیم. زمانی که این نگاه در انسان شکل بگیرد، حس “فقر ذاتی” در برابر خداوند در او تقویت شده و هرگز دچار غرور و غفلت نمی‌شود. این نگاه، “سبک زندگی شاکرانه” را می‌سازد.

.

آثار دنیوی و اخروی شکرگزاری در دعاهای اهل بیت

  امام سجاد علیه‌السلام:«(وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ)… حَمْداً نُعَمَّرُ بِهِ فِيمَنْ حَمِدَهُ مِنْ خَلْقِهِ، وَ نَسْبِقُ بِهِ مَنْ سَبَقَ إِلَى رِضَاهُ وَ عَفْوِهِ».

خدا را سپاس می‌گزارم، سپاسی که با آن، در گروه سپاس‌گزاران از بندگانش زندگی کنم و با آن سپاس بر هر که به خشنودی و گناه بخشیش پیشی جسته، سبقت گیرم.

  صحیفه سجادیه، دعای۱

امام سجاد (علیه السلام) در این جمله کوتاه، دو هدف بلند و متعالی را برای حمد و سپاسگزاری بیان می‌فرمایند:

۱. «نُعَمَّرُ بِهِ فِيمَنْ حَمِدَهُ مِنْ خَلْقِهِ» (با این سپاس، در گروه سپاسگزاران از بندگانش زندگی کنم)

· این بخش نشان می‌دهد که حمد، تنها یک عبارت گفتاری نیست، بلکه یک سبک زندگی و هویت وجودی است. انسان با حمد کردن، خود را در ردیف بندگان شاکر خدا قرار می‌دهد و عمر خود را در این مسیر ارزشمند می‌کند. حمد، نشانه شناسایی نعمت‌ها و بندگی آگاهانه است.

۲. «نَسْبِقُ بِهِ مَنْ سَبَقَ إِلَى رِضَاهُ وَ عَفْوِهِ» (با این سپاس، بر هر که به خشنودی و آمرزشش پیشی جسته، سبقت گیرم)

· این بخش، مفهوم مسابقه و سبقت در مسیر قرب الهی را مطرح می‌کند. امام (ع) می‌فرمایند که حمد، وسیله‌ای برای رقابت مثبت معنوی است تا انسان بتواند در رسیدن به رضایت و بخشش خداوند، از دیگران پیشی بگیرد. این نشان می‌دهد که شکرگزاری، عاملی برای تعالی روح و کسب مقامات والای اخروی است.

پیام کلی: این دعا به ما می‌آموزد که شکرگزاری، هم شرافت دنیوی (زندگی در زمره بندگان شاکر) و هم سعادت اخروی (سبقت در رسیدن به رضای خدا) را به ارمغان می‌آورد.

دعای امام سجاد(ع) برای رضایت به قضای الهی و شکرگزاری حقیقی

امام سجّاد علیه السلام:

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ طَیّبْ بِقَضَائِک نَفْسِی، وَ وَسِّعْ بِمَوَاقِعِ حُکمِک صَدْرِی، وَ هَبْ لِی الثِّقَةَ لِأُقِرَّ مَعَهَا بِأَنَّ قَضَاءَک لَمْ یجْرِ إِلَّا بِالْخِیرَةِ، وَ اجْعَلْ شُکرِی لَک عَلَى مَا زَوَیتَ عَنِّی أَوْفَرَ مِنْ شُکرِی إِیاک عَلَى مَا خَوَّلْتَنِی

خدیا بر محمّد و آلش درود فرست، و مرا به قضایت دلخوش کن، و سینه‌ام را به موارد حُکمت گشاده فرما، و به من اطمینان ده که به سبب آن اقرار کنم که قضای تو جز به آنچه خیر است روان نشده، و شکرم را بر آنچه از من باز داشته‌ای افزون‌تر از شکرم بر آنچه به من عنایت کردی قرار ده

از دعای 35 صحیفه سجّادیه

مناجات شکسته‌دلانه‌ی امام سجاد(ع)  

فَنَظَرْتَ يَا إِلَهِي إِلَى ضَعْفِي… فَابْتَدَأْتَنِي بِنَصْرِكَ  

پس دیدی ای معبود! ناتوانی مرا… و بی‌درخواست، یاری‌ام کردی  

دعای ۴۹ صحیفه سجادیه  

💡 ۳ درس حیاتی از این فراز آسمانی 

۱. اعتراف به ضعف؛ شرط توانایی  

   - امام(ع) با گفتن ضعیفی عن احتمال الفوادح (ناتوان از تحمل مصائب) به ما می‌آموزد:  

   اقرار به ناتوانی، نخستین گام برای دریافت قدرت خدایی است  

   - نکته‌ی قرآنی: إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ (بقره: ۱۵۳)  

۲. یاری خداوند پیش از درخواست  

   - کلیدواژه‌ی ابْتَدَأْتَنِي (پیش‌دستی کردن خدا در یاری) معجزه‌ای است که:  

   هرگاه دشمنان در کمین نشسته‌اند (أَرْصَدَ لِي بِالْبَلَاءِ)، خداوند پیش‌دستانه پشتت را محکم می‌کند (شَدَدْتَ أَزْرِي)!  

۳. تکیه‌گاه حقیقی در انزوای اجتماعی  

   - امام در اوج تنهایی (وَحْدَتِي فِي كَثِيرِ عَدَدِ) نشان می‌دهد:  

   هنگامی که جهان علیه‌ات متحد شد، قوت الهی جایگزین تمام نیروها می‌شود  

حقوق سالمندان در اسلام: ۸ دستور فقهی-اخلاقی امام سجاد(ع) برای تعامل با سالخوردگان

۱. حرمت‌گذاری به پیری 

تکریم جایگاه سالمند به‌مثابه‌ی “حُرمت تجربیات زیستی” در فقه اجتماعی اسلام که در روایات پیامبر(ص) “احترام پیر، احترام به خداست” (وسائل‌الشیعه، ج۱۲، ص۴۵).  

۲. تجلیل از سوابق اسلامی  

لزوم پاسداشت خدمات پیشین آنان در چارچوب “شکر المنعم” (سوره‌ی نمل/۴۰) و احیای فرهنگ قدردانی از پیشکسوتان دینی.  

۳. تقدیم‌کردن در مجالس 

وجوب تقدم‌دادن در مصادیق “إِکرام الکبیر” (سنن الترمذی/۲۰۲۰) به‌عنوان حقّ شرعی ناشی از سنّ که در آیه‌ی “وَالْکَابِدِی یُؤْخَذُ بِیَدِهِ” (تفسیر نورالثقلین/ج۵) تأیید شده.  

۴. پرهیز از تقابل خصمانه  

تحریم مجادله با سالمندان طبق قاعده‌ی فقهی “لاضرر” (وسائل‌الشیعه، ج۱۵) زیرا مخاصمه، آسیب روانی به “ضعیف‌القهری” وارد می‌کند.  

۵. سبقت‌نگرفتن در راه‌رفتن  

حرمت پیش‌دستی در حرکت بر اساس “آداب المشی” در روایات؛ چنانکه امام صادق(ع) سبقت بر پیر را “نقصان عقل” می‌دانند (الکافی/ج۲/ص۶۴۵).  

۶. نادان‌نگاشتن 

نفی تحقیر سالمند مبتنی بر آیه‌ی “لَا تَنفِرُوا … شُیُوخًا” (توبه/۱۲۲) و تأکید بر حفظ کرامت انسانی حتی در فرتوتی.  

۷. تحمل رفتارهای نابهنجار

وجوب صبر بر خطاهای سالمند مطابق “قاعده‌ی إحتمال‌الجاهل” در اصول فقه که رفتارش را هم‌تراز “صبی غیرممیز” (شرایع‌الإسلام/ج۴) می‌شناسد.  

۸. احترام دوگانه (اسلام + سن)

تأکید بر تلفیق “حُقوقُ الشیخوخه” و “حقّ‌المسلم” در فقه عمران‌اجتماعی که در حدیث “إجلال الکبیر سُنّه” (غررالحکم/۷۰۲) تجلی یافته.