فرهنگی

امیرالمومنین علیه السلام نقل میکند:

روزی در محضر پیامبر صلی الله علیه و آله اینگونه دعا کردم: “خدایا مرا محتاج احدی از مخلوقاتت نکن. “

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «اینگونه نگو. زيرا هيچ كس نيست، مگر آن كه به‏ مردم نيازمند است».

گفتم: پس چه بگويم، اى پيامبر خدا؟

فرمود: بگو: 

“خدايا! مرا نيازمند بدترین مخلوقاتت قرار مده”

گفتم: اى پيامبر خدا! بدترین مخلوقات چه كسانى هستند؟

فرمود: «كسانى كه هرگاه عطا کنند منّت میگذارند و هرگاه دریغ میکنند بد میگويند[و طعنه می زنند].»

📗تنبيه الخواطر، ج 1، ص 39

تحلیل علمی حدیث از دیدگاه روانشناسی و جامعه‌شناسی

 ۱. نفی استقلال مطلق و تأکید بر تعادل در روابط (وابستگی سالم)

درخواست اولیه امام علی (ع) برای «عدم نیازمندی به هیچ مخلوقی» به ظاهر نشاندهنده استقلال‌طلبی مطلق است، اما پیامبر (ص) با اصلاح این دعا، به واقعیت اجتماعی انسانها اشاره می‌کند: انسان موجودی اجتماعی است و وابستگی متقابل جزئی از طبیعت اوست. این مفهوم با نظریه «وابستگی سالم»  در روانشناسی همسوست که بر تعادل بین استقلال و ارتباطات تأکید دارد.  

۲. تعریف «بدترین مخلوقات» از نگاه روانشناسی شخصیت

پیامبر (ص) افراد «منّت گذار» و «طعنه زن» را بدترین مخلوقات می‌دانند. این ویژگی‌ها در روانشناسی زیرمجموعه «سمّیت روابطی»  و «خودشیفتگی آسیب‌زا» قرار می‌گیرند. این افراد با ایجاد احساس گناه یا تحقیر، سلامت روانی دیگران را تهدید می‌کنند.  

۳. تأثیر منّت و طعنه بر سلامت روان 

منّت گذاری (ذکر مداوم لطف) و طعنه زنی در روانشناسی به عنوان «خشونت عاطفی» شناخته می‌شود. مطالعات نشان می‌دهد مواجهه مداوم با این رفتارها موجب کاهش عزت نفس، اضطراب، و احساس بی‌ارزشی می‌شود.  

 ۴. راهکار عملی: اجتناب از روابط سمی با دعا

تغییر دعا از «عدم وابستگی مطلق» به «عدم وابستگی به افراد بی شخصیت »، یک راهکار عملی مبتنی بر «مرزبندی عاطفی» است. این مرزبندی در روان‌درمانی به عنوان کلیدی برای حفظ سلامت روان تدریس می‌شود.