فرهنگی

تفسیر حدیث امام علی(ع) درباره رابطه خودشناسی و خداترسی

امام علی(ع) فرمودند:«أَكثَرُ النَّاسِ مَعرِفَةً لِنَفسِهِ أَخوَفُهُم لِرَبِّهِ»

خودشناس‌ترین مردم، خداترس‌ترین آنهاست.

غرر الحکم، حدیث ۳۱۲۶. (همچنین در: بحار الأنوار، ج۶۷، ص۷۲)

تفسیر حدیث بر اساس منابع شیعی:

۱. خودشناسی به مثابه راه خداشناسی

در مکتب اهل بیت(ع)، معرفت نفس کلید معرفت رب است. امام علی(ع) در خطبه متقین (همام) می‌فرمایند:

«فَإِنَّ مَعْرِفَةَ النَّفْسِ أَنْفَعُ الْمَعَارِفِ» (بحار الأنوار، ج۱، ص۱۵۴)

«همانا شناخت نفس، سودمندترین شناخت‌هاست.»

این اصل در روایات متعددی تأکید شده:

· امام صادق(ع): «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ» (کافی، ج۲، ص۳۰۸)

· امام علی(ع): «مَن عَرَفَ نَفسَهُ جاهَدَها، و مَن جَهِلَ نَفسَهُ أهمَلَها» (غرر الحکم، حدیث ۹۷۶۶)

۲. مراتب خودشناسی در مکتب اهل بیت(ع)

الف) شناخت فقر ذاتی:

انسان وقتی خود را می‌شناسد، می‌فهمد:

· در ذات نیازمند به خداست

· در علم جاهل است مگر آنچه خدا آموخته

· در قدرت ضعیف است مگر آنچه خدا داده

امام سجاد(ع) در مناجات عارفین می‌فرمایند:

«إِلَهِي مَنْ كَانَتِ الْحَقَائِقُ لَهُ مَوْطِنًا فَقَدِ اسْتَغْنَى عَنْ دَلِيلٍ» (صحیفه سجادیه، دعای ۴۱)

ب) شناخت استعدادهای الهی:

· عقل به عنوان حجت درونی

· فطرت الهی

· اراده و اختیار

امام علی(ع): «رَأْسُ الْعَقْلِ مَعْرِفَةُ الرَّبِّ» (غرر الحکم، حدیث ۶۱۵۰)

۳. چگونه خودشناسی به خداترسی می‌انجامد؟

الف) شناخت عظمت انسان:

وقتی انسان می‌فهمد:

· کرامت ذاتی دارد: «وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ» (اسراء/۷۰)

· خلیفه الله است

· اَمانتدار هستی است

این شناخت، مسئولیت‌پذیری می‌آورد و خداترسی، محصول این مسئولیت‌شناسی است.

ب) شناخت نقصان خود:

امام علی(ع): «أَعْجَبُ النَّاسِ بِنَفْسِهِ أَحْمَقُهُمْ» (غرر الحکم، حدیث ۲۵۳۶)

کسی که خود را می‌شناسد، از عجب و تکبر دور می‌شود.

۴. خوف الهی در فرهنگ اهل بیت(ع)

الف) خوف، نه ترس مرضی:

· خوف رحمانی: ناشی از معرفت و محبت

· خوف شیطانی: ناشی از جهل و غفلت

امام صادق(ع): «خَيرُ الخَوفِ ما حَجزَكَ عَن مَعاصِي اللَّه» (کافی، ج۲، ص۶۷)

ب) درجات خوف:

۱. خوف از عقاب: مرتبه عامه

۲.خوف از محرومیت از قرب: مرتبه خواص

۳.خوف از حجاب شدن خود خوف: مرتبه اخص الخواص

۵. آثار عملی خودشناسی و خداترسی

الف) در سطح فردی:

· مراقبه دائم: انسان خودنگر می‌شود

· خشوع در عبادت: نماز با حضور قلب

· تقوای عملی: ترک گناهان کوچک و بزرگ

ب) در سطح اجتماعی:

· عدالت‌ورزی: کسی که خداترس است، به دیگران ستم نمی‌کند

· امانتداری: در معاملات و مسئولیت‌ها

· نظارت درونی: نیاز کم‌تر به نظارت بیرونی

امام علی(ع): «اِتَّقُوا اللَّهَ فِي عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ فَإِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِلَادِ وَ الْعِبَادِ» (نهج البلاغه، خطبه ۱۶۷)

۶. روش‌های کسب خودشناسی از دیدگاه اهل بیت(ع)

الف) تفکر و تدبر:

امام علی(ع): «التَّفَكُّرُ يَدْعُو إِلَى الْبِرِّ وَ الْعَمَلِ بِهِ» (غرر الحکم، حدیث ۴۰۳۳)

ب) محاسبه نفس:

امام کاظم(ع): «لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يُحَاسِبْ نَفْسَهُ فِي كُلِّ يَوْمٍ» (کافی، ج۲، ص۴۵۳)

ج) مراجعه به قرآن و عترت:

قرآن آینه تمام‌نمای انسان است. امام صادق(ع): «إِنَّ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَأَرْبَعَةَ آيَاتٍ مَا يُرْزَقُ مُؤْمِنٌ رِزْقاً وَ لَا يُصِيبُهُ مُصِيبَةٌ إِلَّا ذَكَرَهُنَّ فَاسْتَعِينُوا بِهِنَّ عَلَى الدُّنْيَا» (کافی، ج۲، ص۶۰۲)

—

جمع‌بندی:

حدیث امام علی(ع) بیانگر نسبت مستقیم بین سه عنصر است:

خودشناسی → خداشناسی → خداترسی

در منظومه فکری اهل بیت(ع):

· نفس، کتاب تکوینی خداست

· معرفت نفس، کلید معرفت خداست

· خوف از خدا، میوه این معرفت است

· تقوا، محصول نهایی این فرآیند است

امام علی(ع) در نامه به امام حسن(ع) می‌فرمایند:

«بُنَيَّ… اعْلَمْ أَنَّ لِصَاحِبِ الْحَقِّ مَقَالًا وَ لِصَاحِبِ الْحَقِّ مَقَالًا» (نهج البلاغه، نامه ۳۱)

این آموزش، محصول همان خودشناسی و خداترسی است.