فرهنگی

تفسیر حدیث امام جواد(ع) درباره انتظار فرج با رویکرد شیعی

حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) روایت می‌کند:

«دَخَلتُ عَلى‌ سَيِّدى مُحَمَّدِ بنِ عَلِيِّ بنِ موسى‌ بنِ جَعفَرِ… فَابتَدَأَنى فَقالَ لى: … أَفضَلُ أعمالِ شيعَتِنا انتِظارُ الفَرَجِ»

بر امام جواد(ع) وارد شدم و قصد داشتم از ایشان درباره قائم بپرسم که آیا او مهدی است یا دیگری؟ قبل از اینکه سؤال را مطرح کنم، ایشان ابتدا به من فرمودند: … برترین اعمال شیعیان ما انتظار فرج است.

کمال الدین، ج۲، ص۳۷۷، ح۱

تحلیل سند و راوی:

۱. مقام عبدالعظیم حسنی(ع):

· از نوادگان امام حسن مجتبی(ع)

· از اصحاب امام جواد(ع) و امام هادی(ع)

· مرقدش در ری مورد توجه خاص ائمه(ع) قرار گرفته است

· امام هادی(ع) درباره او فرمودند: «سَلُوكُكَ سُلُوكُ نَفْسِ الْمُؤْمِنِ» (سلوک تو، سلوک خود مؤمن است) - وسائل الشیعة، ج۱۴، ص۶۰۲

۲. اهمیت ابتدای سخن امام(ع):

این که امام جواد(ع) پیش از پرسش پاسخ دادند، نشان‌دهنده:

· اهمیت موضوع انتظار فرج در اولویت‌های تبلیغی امام

· آگاهی امام از نیات درونی اصحاب (علم لدنی)

· ضرورت تبیین این اصل در آن برهه تاریخی

تفسیر حدیث با توجه به شرایط عصر امام جواد(ع):

۱. تأکید بر «شیعیان ما» نه «امت»

در روایت قبلی از پیامبر(ص) فرمودند: «أفضل أعمال أمتی»، اما امام جواد(ع) فرمودند: «أفضل أعمال شیعتنا». این تفاوت اشاره به ویژگی‌های انتظار در مکتب تشیع دارد:

· انتظار آگاهانه: مبتنی بر شناخت امام و فلسفه غیبت

· انتظار مسئولانه: همراه با تکالیف خاص در عصر غیبت

· انتظار مبتنی بر ولایت: نه یک انتظار انتزاعی

۲. شرایط سیاسی عصر امام جواد(ع):

· فشارهای عباسیان بر امامت شیعه

· شبهات درباره امامت ایشان به دلیل کم سنی

· آغاز دوران سخت برای شیعیان

  در چنین شرایطی،تأکید بر انتظار فرج:

  · امیدبخش بود

  · جهت‌دهنده به فعالیت‌های شیعیان

  · مانع از یأس و ناامیدی

۳. پیوند انتظار با معرفت امام:

عبدالعظیم(ع) می‌خواست درباره قائم سؤال کند. امام(ع) با بیان این حدیث، نشان دادند که:

· انتظار فرج بدون شناخت امام ممکن نیست

· معرفت امام زمان(عج) جزء لاینفک انتظار است

· پرسش درباره قائم باید به عمل منتظرانه بینجامد

ابعاد انتظار فرج در کلام امام جواد(ع):

۱. بعد فردی:

امام جواد(ع) در جای دیگر می‌فرمایند:

«الْمُؤْمِنُ يَحْتَاجُ إِلَى ثَلَاثِ خِصَالٍ: تَوْفِيقٍ مِنَ اللَّهِ، وَ وَاعِظٍ مِنْ نَفْسِهِ، وَ قَبُولِ مِمَّنْ يَنْصَحُهُ» (مؤمن به سه چیز نیاز دارد: توفیق از خدا، واعظی از درون خود، و پذیرش از کسی که او را نصیحت می‌کند) - تحف العقول، ص۴۵۶

انتظار فرج شامل هر سه این خصال است.

۲. بعد اجتماعی:

در عصر امام جواد(ع)، شیعیان نیازمند:

· همبستگی در شرایط سخت

· صبر بر آزار حکومت

· حفظ هویت شیعی

انتظار فرج، چسب اجتماعی بود که شیعیان را متحد نگه می‌داشت.

۳. بعد سیاسی:

تأکید بر انتظار، سیاست مبارزه منفی با حکومت عباسی بود:

· عدم مشروعیت‌بخشی به حکومت

· حفظ بیعت برای امام زمان(عج)

· آماده‌سازی نیرو برای قیام جهانی

نسبت این حدیث با حدیث پیامبر(ص):

۱. تکمیل و تخصصی‌سازی:

· پیامبر(ص): عمومیت انتظار برای کل امت

· امام جواد(ع): خصوصیت انتظار برای شیعیان

۲. تبیین مصداقی:

پیامبر(ص) اصل را بیان کردند، امام جواد(ع) مصداق واقعی انتظار را در مهدویت تبیین کردند.

۳. انطباق با شرایط زمانه:

هر امام بنا به مقتضیات عصر خود بر جنبه‌ای از انتظار تأکید کرده‌اند.

جمع‌بندی:

حدیث امام جواد(ع) چند پیام کلیدی دارد:

۱. انتظار فرج، مختص شیعه نیست اما کیفیت آن در مکتب اهل بیت(ع) متفاوت است.

۲. انتظار، منفعلانه نیست بلکه فعال و مسئولیت‌آفرین است.

۳. انتظار، تنها یک اعتقاد نظری نیست بلکه برترین عمل عملی است.

۴. در سخت‌ترین شرایط، امید به فرج الهی باید محور فعالیت‌های شیعی باشد.

امام جواد(ع) در دورانی این سخن را فرمودند که امید به آینده می‌توانست نیروی محرکه شیعیان برای ادامه راه باشد.