فرهنگی

وسعت رحمت الهی و شرایط نجات؛ بازخوانی آیه ۶۲ بقره در پرتو قرآن و عترت

 إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَىٰ وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ.

به راستی کسانی که ایمان آوردند و کسانی که یهودی شدند و نصاری و صابئان،هر کس به خدا و روز بازپسین ایمان آورد و کار شایسته انجام دهد، پس برای آنان پاداششان نزد پروردگارشان خواهد بود و نه بیمی بر آنان است و نه آنان اندوهگین می‌شوند.

 سوره بقره،آیه ۶۲.

تفسیر آیه 

این آیه شریفه، یکی از آیات کلیدی در بحث «نجات اهل کتاب و دیگران» است که مفسران شیعه و سنی درباره آن تفاسیر گوناگونی ارائه داده‌اند. تفسیر این آیه در مکتب اهل‌بیت (علیهم السلام) بر چند اصل استوار است:

1. شرط اصلی: ایمان واقعی و عمل صالح

       آیه شرط نجات را «ایمان به خدا» و «ایمان به روز قیامت» و «عمل صالح» می‌داند. اما نکته مهم این است که «ایمان» در این آیه، یک عنوان کلی است که مصادیق آن در هر زمان متفاوت است. پس از بعثت پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله)، ایمان واقعی به خدا مستلزم ایمان به تمام پیامبران و شرایع الهی به صورت تصدیق قلبی و اقرار زبانی است و در مرحله عمل، انجام اعمال صالحی است که مطابق با شریعت حقیقی و نهایی خدا باشد.

2. تفسیر در پرتو آیات دیگر و نسخ

       بسیاری از مفسران بزرگ شیعه مانند علامه طباطبایی در المیزان و شیخ طوسی در التبیان با استناد به آیات دیگر قرآن، این آیه را شامل حال کسانی می‌دانند که پیش از بعثت پیامبر اسلام (ص)، بر اساس دین حقیقی خود (که تحریف‌نشده بود) زندگی کرده و از روی جهل قاصر (نه جهل مقصر) با پیامبر جدید آشنا نشده‌اند. اما پس از بعثت، تنها دین پذیرفته نزد خدا، اسلام است:

       «وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ» (آل عمران: ۸۵).

       بنابراین، آیه ۶۲ بقره، بیانگر قاعده کلی الهی است که پاداش بر اساس ایمان و عمل است، اما مصداق کامل ایمان و عمل صالح پس از اسلام، تنها در چارچوب دین اسلام تعریف می‌شود.

3. نقش امامت در تکمیل ایمان

       از دیدگاه شیعی، ایمان پس از پیامبر اسلام (ص)، بدون پذیرش ولایت امام معصوم (ع) که جانشین بر حق او و مبیّن قرآن است، کامل نمی‌شود. بر اساس حدیث ثقلین، تمسک به عترت پیامبر (اهل‌بیت) در کنار قرآن، شرط هدایت و نجات است. بنابراین، «عمل صالح» پس از پیامبر، عملی است که همراه با ایمان به امامت ائمه معصومین (ع) باشد.

4. تفسیر «صابئین»

       در مورد «صابئین» میان مفسران اختلاف است. برخی آنان را ستاره‌پرستان یا گروهی از اهل کتاب می‌دانند که در آیاتی از قرآن از آنها یاد شده است. اما شرط نجات برای آنان نیز همان ایمان به خدا و روز آخرت و عمل صالح است.

5. جمع‌بندی نگاه شیعی

       این آیه نشان‌دهنده وسعت رحمت الهی و عدل اوست. خداوند هیچ قوم و گروهی را به طور پیش‌دستانه از رحمت خویش محروم نمی‌کند. اما پس از اتمام حجت با آمدن دین کامل اسلام و نبی خاتم (ص)، شرط بهره‌مندی از این وعده الهی، تسلیم در برابر دین حق و عمل به احکام آن است. این تسلیم، بدون شناخت و پذیرش امامت اهل‌بیت (ع) که حافظان و مفسران راستین دین هستند، امکان‌پذیر نیست.

خلاصه تفسیر: این آیه بیانگر قاعده کلی پاداش الهی بر اساس ایمان و عمل صالح است، اما پس از بعثت پیامبر اسلام (ص)، مصداق کامل ایمان و عمل صالح، تنها در چارچوب دین اسلام و با پذیرش ولایت اهل‌بیت (ع) محقق می‌شود. این آیه دلیلی بر انحصارطلبی ظالمانه نیست، بلکه نشان‌دهنده سیر تدریجی هدایت و اتمام حجت خدا بر بشریت است.

صف‌های فرشتگان پشت سر نمازگزار؛ فضیلت اذان و اقامه (شرح حدیث امام صادق علیه‌السلام)

 «إِذَا أَذَّنْتَوَأَقَمْتَ صَلَّى خَلْفَكَ صَفَّانِ مِنَ الْمَلَائِكَةِ، وَإِذَا أَقَمْتَ صَلَّى خَلْفَكَ صَفٌّ مِنَ الْمَلَائِكَةِ».

هرگاه اذان و اقامه گویی،پشت سرت دو صف از فرشتگان نماز می‌گزارند و هرگاه تنها اقامه گویی، یک صف از فرشتگان پشت سرت نماز می‌خوانند.

منبع حدیث: الکافی،جلد ۳، صفحه ۳۰۳، حدیث ۸.

تفسیر حدیث 

این حدیث شریف از امام صادق (علیه السلام) که در کتاب معتبر «الکافی» – کامل‌ترین و مهم‌ترین کتاب حدیثی شیعه دوازده امامی – نقل شده، بر اهمیت توجه به سنن و مستحبات در عبادات، به ویژه مقدمات نماز تأکید می‌کند و پرده از عالم غیب و حضور ملکوتی فرشتگان در عبادات مؤمنان برمی‌دارد. تفسیر این روایت بر چند محور استوار است:

1. حضور ملائکه و تشریف عبادت: حدیث اشاره می‌کند که مؤمن هنگام نماز، تنها نیست؛ بلکه فرشتگان مقرب خدا گرداگردش را گرفته، پشت سرش صف‌بسته و با او نماز می‌خوانند. این امر، نشان‌دهنده «تشریف عبادت» و تکریم مؤمنی است که در پیشگاه الهی می‌ایستد. این مفهوم مصداق آیه شریفه «وَإِنَّ عَلَيْكُمْ لَحَافِظِينَ * كِرَامًا كَاتِبِينَ» (انفطار: ۱۰-۱۱) و نیز روایاتی است که فرشتگان را نگهبانان و نویسندگان اعمال انسان می‌دانند.

2. تفاوت فضیلت اذان و اقامه: حدیث تفاوتی در فضیلت بین دو حالت قائل شده است: حالت اقامه به تنهایی، و حالت اذان و اقامه با هم. این تعلیمی است که «کمال عبادت» و «التزام به مستحبات» تأثیر مستقیمی در مضاعف شدن پاداش و جلب رحمت الهی دارد. اذان و اقامه، یکدیگر را کامل می‌کنند و از سنن مؤکدی هستند که از ویژگی‌های امت محمدی (صلی الله علیه و آله) به شمار می‌روند.

3. نمادی از عظمت نماز و ارتباط با غیب: این روایت پنجره‌ای به سوی عالم غیب می‌گشاید و به مؤمن یادآوری می‌کند که عبادتش محدود به عالم شهادت و محسوسات نیست، بلکه در عالم ملائکه نیز بازتاب و تأثیر دارد. حضور فرشتگان پشت سر نمازگزار، سبب افزایش خضوع، اخلاص و توجه به هیئت و حالات نماز می‌شود. این معنا با روایات دیگری که نماز را معراج مؤمن می‌دانند و می‌گویند فرشتگان گرد نمازگزاران حلقه می‌زنند و برای آنها استغفار می‌کنند، هم‌سو است.

4. ترغیب به اقتدای کامل به سنت: حدیث عملاً مؤمنان را به تمسک به سنت کامل پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) در نماز و توجه به همه مقدمات و آداب آن تشویق می‌کند. مؤمنی که بر اذان و اقامه مداومت می‌ورزد، از دو فضیلت برخوردار می‌شود: اول، انجام سنت کامل، و دوم، حضور پررنگ‌تر و عددی بیشتر فرشتگان.

5. فرشتگان به عنوان شاهد اعمال: نماز فرشتگان پشت سر نمازگزار، گواهی ملکوتی بر عبادت اوست و در قیامت بر نمازگزار بودن او شهادت می‌دهند. این مفهوم از آیات و روایاتی که فرشتگان را نویسنده و شاهد اعمال بشر می‌دانند، قابل برداشت است.

خلاصه تفسیر: این حدیث بر عظمت نماز و اهمیت توجه به مقدمات آن از اذان و اقامه تأکید دارد و نشان می‌دهد که مؤمن هنگام نماز، تنها نیست؛ بلکه فرشتگان رحمان او را دربر گرفته و با او هم‌نوا می‌شوند. این از مراتب تشریف الهی برای مؤمن محافظ بر عبادات است. روایت ما را به توجه به سنن نماز و آداب آن برای درک این فضیلت عظیم ترغیب می‌کند.

حسرت ابدی: هنگامی که وسیله گناه تو، نردبان بهشت دیگری می‌شود (تحلیل حکمت ۴۲۹ نهج‌البلاغه)

وَ قَالَ (علیه السلام): ” إِنَّ أَعْظَمَ الْحَسَرَاتِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، حَسْرَةُ رَجُلٍ كَسَبَ مَالًا فِي غَيْرِ طَاعَةِ اللَّهِ، فَوَرِثَهُ رَجُلٌ فَأَنْفَقَهُ فِي طَاعَةِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ فَدَخَلَ بِهِ الْجَنَّةَ، وَ دَخَلَ الْأَوَّلُ بِهِ النَّارَ “.

و درود خدا بر او، فرمود:

بزرگ‌ترین حسرت‌ها در روز قیامت، حسرت مردی است که مالی را از راه نافرمانی خدا به دست آورده، و آن را شخصی به ارث برد و در راه اطاعت خداوند سبحان انفاق کرد، و با (ثواب) آن به بهشت رفت، در حالی که گردآورنده نخست با (گناه) آن وارد دوزخ شد.

این کلام امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) به عنوان حکمت ۴۲۹ در بخش «الحکم» کتاب شریف نهج‌البلاغه ثبت شده است.

تفسیر روایت 

این حکمت بلند از امام علی (علیه السلام) که در گنجینه نهج‌البلاغه جای دارد، به یکی از ژرف‌ترین و هولناک‌ترین صحنه‌های حسرت در قیامت اشاره می‌کند. تفسیر این کلام بر چند محور استوار است:

1. اهمیت نیت و روش کسب مال: تأکید بر «كَسَبَ مَالًا فِي غَيْرِ طَاعَةِ اللَّهِ» نشان می‌دهد که در نگاه اسلام، تنها خود مال مهم نیست، بلکه «چگونگی به دست آوردن آن» و نیت پشت آن، سرنوشت‌ساز است. مال‌اندوزی از راه حرام (مانند ربا، غصب، رشوه، کم‌فروشی، تجارت حرام و…) حتی اگر ظاهری قانونی داشته باشد، در پیشگاه الهی ناپاک و باعث هلاکت است. این مفهوم با آیاتی چون «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ» (نساء: ۲۹) و روایات فراوانی که بر طلب روزی حلال تأکید کرده‌اند، هم‌سو است.

2. مال، وسیله آزمایش است: مال در دست انسان، امانت و وسیله‌ای برای آزمایش ایمان و عمل است. مالک اول این امانت را در مسیر گناه مصرف کرد و خود را به آتش نزدیک‌تر ساخت. اما همین مال در دست وارثی باایمان، تبدیل به «وسیله‌ای برای قرب به خدا» شد. این، مصداق آیه «وَأَنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ» (منافقون: ۱۰) است که مال را رزق الهی می‌داند و انسان را مسئول مصرف درست آن می‌شمارد.

3. حسرت مضاعف: حسرت در قیامت فقط برای از دست دادن فرصت‌ها نیست، بلکه برای «اهداف ارزشمند کردن ابزارهای گناه» توسط دیگران است. مالک اول می‌بیند که همان مالی که او با حرص و گناه گرد آورد و وسیله عذابش شد، در دست دیگری (وارث) تبدیل به نردبانی برای صعود به بهشت گشت. این حسرت، از هر عذابی دردناک‌تر است؛ چون ناشی از «غبن» و «حماقت» شخص در استفاده نکردن از فرصت است. در روایات اهل بیت (علیهم السلام) آمده که انسان در قیامت از «دنیایی که از دست داده» و «عمری که تباه کرده» حسرت می‌خورد.

4. مسئولیت فردی و عدم انتقال گناه و ثواب: این روایت به وضوح نشان می‌دهد که «گناه» و «ثواب» قابل انتقال به دیگری نیست. مالک اول به خاطر «کسب حرام» خودش عذاب می‌بیند، نه به خاطر انفاق وارث. و وارث نیز به خاطر «انفاق در راه خدا» از مال موروثی پاداش می‌برد، نه به خاطر گناه مالک اول. این اصل در آیاتی مانند «وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى» (نجم: ۳۹) و «وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى» (فاطر: ۱۸) ریشه دارد.

خلاصه تفسیر: این حکمت، هشداری عظیم درباره مسئولیت انسان در قبال مال است. مال اگر از راه حلال و با نیت الهی کسب و در راه خدا انفاق شود، نعمت و وسیله نجات است. اما اگر از راه حرام به دست آید، حتی اگر پس از مرگ در راه خیر مصرف شود، برای مالک اصلی فقط حسرت و عذاب به ارمغان می‌آورد. بزرگ‌ترین حسرت، دیدن این است که وسیله گناه تو، در دست دیگری وسیله رستگاری شود.

۵ نصیحت شیطان به حضرت موسی (ع)؛ رازهایی که هر انسان موحدی باید بداند!

روزی موسی برای مناجات به کوه طور می رفت، شیطان هم به دنبالش روان بود، یکی از اعوان آن رجیم درگاه، به او گفت: مگر به اغوای موسی هم امید داری؟ گفت: پدرش را از بهشت راندم، امید است که بتوانم وی را نیز گمراه کنم!!

خود را به حضرت موسی رساند، موسی وی را با کلاهی هزار رنگ دید، از رنگ های کلاهش سؤال کرد، پاسخ داد: به این رنگ ها دل مردم را برده و آنان را می فریبم، ای موسی! برای تو هزار و پنج کلمه نصیحت دارم، گوش کن تا برایت بگویم که تو را در این مواعظ منفعت هست.

حضرت فرمودند: مرا به موعظه تو نیازی نیست، جبرئیل نازل شد و عرضه داشت:

پنج کلمه او را بشنو و از بقیه صرف نظر کن که در بقیه گفتارش اغوا دارد، موسی ایستاد و فرمود بگو.

شیطان گفت: پنج عمل است که خود من در آن پنج عمل متصدی فریب و اغوای مردمم و به اعوان و انصارم وانمی گذارم که از عهده آن برنیایند.

1- به وقت غضب خود را به اولاد آدم می رسانم که هیچ زمانی به اندازه وقت غضب تسلّط بر آنان ندارم، ممکن است به دو دقیقه غضب آنان را به قتل و یا گناهان دیگر بیندازم، پس در حال غضب خود را حفظ کن مبادا که به هلاکت افتی.

2- در خود عجب و خود پسندی راه مده؛ زیرا عجب و تکبر مرا به این تیره بختی نشاند، در حدی که رانده درگاه حق شدم و مورد لعن او و بندگانش قرار گرفتم.

3- با زن اجنبیه خلوت مکن که من تمام قدرتم را برای به عصیان کشیدن تو به کار می گیرم و کمتر کسی می تواند در خلوت خود را حفظ کند.

4- تا می توانی با خدای خویش عهد و نذری مبند که من تا جایی که قدرت دارم نمی گذارم کسی به عهدش پای بند باشد و مخالفت نذر علاوه بر این که عصیان کرده مورد غضب خدا هم هست.

5- چون قصد دادن صدقه کردی عجله کن ورنه تو را از فضیلت آن محروم خواهم کرد.

قصص الانبیاء، راوندى: 153، فصل 1، حدیث 163؛ بحار الأنوار: 13/ 350، باب 11، حدیث 39.

آزمون بلاء؛ تشخیص ایمان راستین از دین زبانی (تحلیل رابطه دنیاطلبی و سستی ایمان در کلام امام حسین علیه‌السلام)

إنَّ النّاسَ عَبيدُ الدُّنيا، وَ الدّينُ لَعقٌ عَلى ألسِنَتِهِم يَحوطونَهُ ما دَرَّت مَعايِشُهُم، فَإِذا مُحِّصوا بِالبَلاءِ قَلَّ الدَّيّانونَ.

امام حسین علیه‌السلام فرمود: مردم بنده‌ی دنیایند و دین تنها بر زبان‌هایشان [چسبیده و سطحی] است؛ تا زمانی که زندگی‌شان بچرخد [و تأمین باشد]، از دین پشتیبانی می‌کنند؛ اما هنگامی که به وسیله‌ی بلا آزموده شوند، دینداران اندک می‌گردند.

منبع حدیث: تحف العقول، ص۲۴۵.

تفسیر حدیث 

این روایت تکان‌دهنده از امام حسین (علیه‌السلام) که در کتاب گران‌سنگ «تحف‌العقول» نقل شده، به تحلیل خطرناک‌ترین بیماری امت اسلامی، یعنی «نفاق عملی» و «عشق به دنیا» می‌پردازد. تفسیر این کلام بر محورهای زیر استوار است:

1. بردگی در برابر دنیا (عَبيدُ الدُّنيا): تعبیر تند و هشداردهنده «عَبيدُ الدُّنيا» بیانگر این است که محبت دنیا می‌تواند تا حد «عبودیت» و بندگی پیش رود. در این حالت، انسان نه تنها از دنیا بهره‌ای معقول می‌برد، بلکه خود را در چارچوب خواسته‌ها، لذت‌ها و امنیت‌های مادی زندانی می‌کند. این مفهوم در قرآن به صورت «أَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ» (فرقان: ۴۳) و در روایات متعددی از جمله فرمایش امیرالمؤمنین (ع) که دنیا را «معبودی در زمین» می‌خوانند که مردم را به گناه می‌کشاند، انعکاس یافته است.

2. دین سطحی و زبانی (الدّينُ لَعقٌ عَلى ألسِنَتِهِم): عبارت «لَعقٌ علی السنتهم» تصویری گویاست: دین مانند لکه‌ای سطحی بر زبان‌هاست، نه عمقی در قلب و نمودی در عمل. این، توصیف «مسلمانان اسمی» است که شهادتین را بر زبان جاری می‌کنند، ولی روح ایمان و التزام عملی به احکام و اخلاق دینی در زندگی آنان جریان ندارد. این حالت، مصداق روشن «إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ» (منافقون: ۱) و هشدار قرآن درباره کسانی است که «یقولون ما لیس فی قلوبهم» است.

3. شرطی بودن دفاع از دین (يَحوطونَهُ ما دَرَّت مَعايِشُهُم): در این بخش، امام (ع) به انگیزه‌ی بسیاری از مدافعان ظاهری دین اشاره می‌کنند: حمایت از دین تا زمانی ادامه دارد که «زندگی‌شان بچرخد» و منافع مادی و موقعیت اجتماعی آنان در خطر نیفتد. این، نشانه‌ی فقدان «ایمان حقیقی» است که بر پایه‌ی یقین و فداکاری استوار است. در مقابل، دفاع مؤمنان واقعی از دین، مانند دفاع یاران باوفای امام حسین (ع) در کربلا، مشروط به حفظ جان و مال نیست.

4. آزمون با بلاء و آشکار شدن حقیقت (فَإِذا مُحِّصوا بِالبَلاءِ قَلَّ الدَّيّانونَ): این بخش، کلید روایت است. «تبیین» و «آزمایش» به وسیله‌ی بلاء (مشکلات، فقر، تهدید، جنگ و…) چون کوره‌ای است که عیار ایمان را مشخص می‌کند. در این مرحله، بسیاری از «دینداران زبان‌باز» کنار می‌کشند و تنها گروه اندکی که ایمان در اعماق قلبشان ریشه دوانده، استوار می‌مانند. این مفهوم، عین تحقق آیه‌ی «الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ» (عنکبوت: ۱-۳) است. تاریخ اسلام، به ویژه واقعه‌ی عاشورا، گواه روشن این حقیقت است: جمعیت انبوهی که خود را مسلمان می‌خواندند، در آزمایش سخت کربلا، تنها ۷۲ تن (و اندکی بیش از آن) بر ایمان و دفاع از امام حق پایدار ماندند.

خلاصه تفسیر: این حدیث، هشداری ژرف از امام حسین (ع) است که دنیاطلبی را بزرگ‌ترین مانع ایمان راستین معرفی می‌کند و نشان می‌دهد که بسیاری از مدعیان دینداری، تنها تا زمانی حامی دین هستند که منافع دنیویشان تأمین باشد. امتحان‌های الهی، وارستگی واقعی مؤمنان از غیرخدا را آشکار می‌سازد و تعداد ثابت‌قدم‌ان در راه حق را اندک می‌نماید.