فرهنگی

حسرت ابدی: هنگامی که وسیله گناه تو، نردبان بهشت دیگری می‌شود (تحلیل حکمت ۴۲۹ نهج‌البلاغه)

وَ قَالَ (علیه السلام): ” إِنَّ أَعْظَمَ الْحَسَرَاتِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، حَسْرَةُ رَجُلٍ كَسَبَ مَالًا فِي غَيْرِ طَاعَةِ اللَّهِ، فَوَرِثَهُ رَجُلٌ فَأَنْفَقَهُ فِي طَاعَةِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ فَدَخَلَ بِهِ الْجَنَّةَ، وَ دَخَلَ الْأَوَّلُ بِهِ النَّارَ “.

و درود خدا بر او، فرمود:

بزرگ‌ترین حسرت‌ها در روز قیامت، حسرت مردی است که مالی را از راه نافرمانی خدا به دست آورده، و آن را شخصی به ارث برد و در راه اطاعت خداوند سبحان انفاق کرد، و با (ثواب) آن به بهشت رفت، در حالی که گردآورنده نخست با (گناه) آن وارد دوزخ شد.

این کلام امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) به عنوان حکمت ۴۲۹ در بخش «الحکم» کتاب شریف نهج‌البلاغه ثبت شده است.

تفسیر روایت 

این حکمت بلند از امام علی (علیه السلام) که در گنجینه نهج‌البلاغه جای دارد، به یکی از ژرف‌ترین و هولناک‌ترین صحنه‌های حسرت در قیامت اشاره می‌کند. تفسیر این کلام بر چند محور استوار است:

1. اهمیت نیت و روش کسب مال: تأکید بر «كَسَبَ مَالًا فِي غَيْرِ طَاعَةِ اللَّهِ» نشان می‌دهد که در نگاه اسلام، تنها خود مال مهم نیست، بلکه «چگونگی به دست آوردن آن» و نیت پشت آن، سرنوشت‌ساز است. مال‌اندوزی از راه حرام (مانند ربا، غصب، رشوه، کم‌فروشی، تجارت حرام و…) حتی اگر ظاهری قانونی داشته باشد، در پیشگاه الهی ناپاک و باعث هلاکت است. این مفهوم با آیاتی چون «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ» (نساء: ۲۹) و روایات فراوانی که بر طلب روزی حلال تأکید کرده‌اند، هم‌سو است.

2. مال، وسیله آزمایش است: مال در دست انسان، امانت و وسیله‌ای برای آزمایش ایمان و عمل است. مالک اول این امانت را در مسیر گناه مصرف کرد و خود را به آتش نزدیک‌تر ساخت. اما همین مال در دست وارثی باایمان، تبدیل به «وسیله‌ای برای قرب به خدا» شد. این، مصداق آیه «وَأَنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ» (منافقون: ۱۰) است که مال را رزق الهی می‌داند و انسان را مسئول مصرف درست آن می‌شمارد.

3. حسرت مضاعف: حسرت در قیامت فقط برای از دست دادن فرصت‌ها نیست، بلکه برای «اهداف ارزشمند کردن ابزارهای گناه» توسط دیگران است. مالک اول می‌بیند که همان مالی که او با حرص و گناه گرد آورد و وسیله عذابش شد، در دست دیگری (وارث) تبدیل به نردبانی برای صعود به بهشت گشت. این حسرت، از هر عذابی دردناک‌تر است؛ چون ناشی از «غبن» و «حماقت» شخص در استفاده نکردن از فرصت است. در روایات اهل بیت (علیهم السلام) آمده که انسان در قیامت از «دنیایی که از دست داده» و «عمری که تباه کرده» حسرت می‌خورد.

4. مسئولیت فردی و عدم انتقال گناه و ثواب: این روایت به وضوح نشان می‌دهد که «گناه» و «ثواب» قابل انتقال به دیگری نیست. مالک اول به خاطر «کسب حرام» خودش عذاب می‌بیند، نه به خاطر انفاق وارث. و وارث نیز به خاطر «انفاق در راه خدا» از مال موروثی پاداش می‌برد، نه به خاطر گناه مالک اول. این اصل در آیاتی مانند «وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى» (نجم: ۳۹) و «وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى» (فاطر: ۱۸) ریشه دارد.

خلاصه تفسیر: این حکمت، هشداری عظیم درباره مسئولیت انسان در قبال مال است. مال اگر از راه حلال و با نیت الهی کسب و در راه خدا انفاق شود، نعمت و وسیله نجات است. اما اگر از راه حرام به دست آید، حتی اگر پس از مرگ در راه خیر مصرف شود، برای مالک اصلی فقط حسرت و عذاب به ارمغان می‌آورد. بزرگ‌ترین حسرت، دیدن این است که وسیله گناه تو، در دست دیگری وسیله رستگاری شود.