فرهنگی

حضرت فاطمه(س)، الگوی معرفتی و اخلاقی قرآن

 بخش مهمی از آیات اخلاقی قرآن کریم با سیره حضرت فاطمه(س) مطابقت دارد. در چندین موضع، آیات درباره تقوا، انفاق، ایثار، صبر، ذکر الهی و پرهیز از طغیان آمده و در برخی شروح، این آیات بر اهل‌بیت(ع) تطبیق یافته است. از جمله آیه «یُوفُونَ بِالنَّذْرِ…» که مفسران شیعه بر ماجرای سه شب اطعام مسکین و یتیم و اسیر تطبیق کرده‌اند.

حضرت زهرا(س) نمونه عملی تربیت قرآنی است؛ معرفتی که ریشه در توحید، تقوا و حضور مستمر قلبی در محضر الهی دارد. منابع روایی مانند بحارالانوار، دلائل الامامة و مناقب بر این نکته تأکید دارند که فاطمه(س) «محدَّثه» بود؛ یعنی فرشتگان با ایشان سخن می‌گفتند و گوهر معرفت الهی در قلب او جاری بود.

مهم‌ترین شاخص‌های معرفتی حضرت فاطمه(س)

1. ذکر دائم و عبادت عاشقانه؛ قرآن کسانی را می‌ستاید که «رجالٌ لایُلهیهِم تِجارة…»

2. صبر و استقامت در برابر سخت‌ترین آزمون‌ها.

3. ایثار و بخشش، که قرآن آن را نشانه برگزیدگان می‌داند.

4. تسلیم در برابر امر الهی؛ جلوه‌ای از مقام بندگی.

 جایگاه حضرت زهرا(س) در تبیین احکام و آیات پرسش‌محور قرآن

در آیات «یسألونک» اشاره شده است؛ آیات مهمی که پرسش‌های اساسی مردم زمان پیامبر(ص) را پاسخ می‌دهد . در منابع شیعه آمده است که حضرت فاطمه(س) نه فقط شنونده این احکام، بلکه مفسّر و منتقل‌کننده علوم نبوی بوده است.

نقش فاطمه(س) در حوزه احکام و آیات

تبیین احکام زنان؛ از جمله در روایت معروف درباره پاسخ فاطمه(س) به احکام حجاب، طهارت و حدود معاشرت.

نقل حدیث و تعلیم احکام به زنان مدینه؛ که در کتب حدیثی ثبت شده است.

ترویج فرهنگ پرسش‌گری دینی؛ حضرت نه تنها بانوان را به فهم احکام تشویق می‌کرد بلکه خود نیز به پرسش‌های شرعی پاسخ می‌داد.

زنان جامعه اسلامی، در محضر حضرت زهرا(س) اولین مدرسه فقه زنان را تجربه کردند؛ الگو و مسیری که بعدها زینب کبری(س) ادامه‌دهنده آن شد.

کودکان، والدین و بی‌سوادی رسانه‌ای: چگونه فناوری زودهنگام، ذهن فرزندان ما را در معرض آسیب قرار می‌دهد؟

در دنیای امروز، کودکان پیش از آنکه مهارت خواندن و نوشتن را کامل بیاموزند، توانایی کار با تلفن همراه و ابزارهای دیجیتال را پیدا می‌کنند. بسیاری از والدین این توانایی را نشانه‌ای از «هوش بالا» تصور می‌کنند؛ در حالی‌که متخصصان علوم تربیتی و روان‌شناسی معتقدند کارکردن با گوشی یک مهارت فنی است، نه شاخص هوش شناختی.

مشکل دقیقاً از همین‌جا آغاز می‌شود: کودکی که مهارت استفاده از فناوری را دارد اما هنوز از سواد رسانه‌ای برخوردار نیست، بیشتر در معرض فریب‌کاری‌های رسانه‌ای و تأثیرپذیری از الگوهای نادرست قرار می‌گیرد.

مهارت استفاده از ابزار ≠ هوش رسانه‌ای

یک کودک پنج‌ساله ممکن است:

گوشی را روشن کند

بازی دانلود کند

از شبکه‌های اجتماعی استفاده کند

و حتی از دوربین برای ساخت ویدئوهای کوتاه کمک بگیرد

اما این یعنی او صرفاً ابزار را می‌شناسد، نه این‌که بتواند:

پیام‌های پنهان محتوا را تحلیل کند

تبلیغات را از واقعیت تشخیص دهد

رفتار الگویی سلبریتی‌ها را ارزیابی کند

یا در برابر دست‌کاری‌های عاطفی و بصری مقاومت کند

این همان تفاوت بنیادین میان «سواد رسانه‌ای» و «مهارت کار با ابزار» است.

چرا کودکان بیشتر در معرض فریب رسانه‌ای هستند؟

۱. تجربهٔ کمتر

سواد رسانه‌ای از دو منبع تغذیه می‌شود:

دانش رسانه

تجربهٔ مواجهه با محتوای گوناگون

کودکان بخش دوم را ندارند. به همین دلیل:

هر پیام جذاب را واقعی تصور می‌کنند.

هر فرد مشهور را الگوی معتبر می‌دانند.

هر محتوای پرزرق‌وبرق را حقیقتی ارزشمند تلقی می‌کنند.

۲. ناتوانی در پردازش انتقادی

مغز کودک هنوز به سطحی از رشد نرسیده که بتواند:

نیت تولیدکننده محتوا را تحلیل کند

تبلیغ پنهان را تشخیص دهد

کارگردانی، تدوین و اغراق را بشناسد

در نتیجه، محتوای دیجیتال بدون فیلتر وارد ذهن او می‌شود.

۳. قدرت نفوذ سلبریتی‌ها

کودکان به دلیل:

نیاز به الگو

تمایل به قهرمان‌سازی

و میل شدید به تعلق اجتماعی

به‌راحتی جذب سلبریتی‌ها می‌شوند و گاهی «بردهٔ ذهنی» آنان می‌گردند؛ یعنی رفتار، پوشش، علاقه‌ها، شیوه حرف‌زدن و حتی ارزش‌های خود را مطابق آن‌ها تنظیم می‌کنند.

رسانه چگونه می‌تواند به کودکان آسیب بزند؟

اگر کودک بدون سواد رسانه‌ای مصرف‌کننده محتوا باشد، پیامدها می‌تواند شامل:

کاهش تمرکز و اختلال توجه

افزایش اضطراب و مقایسه‌گری

تأثیرپذیری از سبک زندگی‌های غیرواقعی

کاهش اعتمادبه‌نفس

بلوغ زودرس روانی

اعتیاد به محتواهای سریع و سطحی

باشد. این آثار در سال‌های اخیر در مطالعات دانشگاهی به‌طور گسترده تأیید شده‌اند.

والدین چگونه از فرزندان محافظت کنند؟

مصرف رسانه را مدیریت و محدود کنند (نه با منع مطلق، بلکه با چارچوب سالم).

سواد رسانه‌ای را از سنین پایین آموزش دهند؛ مثلاً توضیح دهند که هر تصویر واقعی نیست و هر رفتار تقلیدکردنی نمی‌باشد.

خودشان الگوی مصرف رسانه‌ای باشند.

گفت‌وگوی روزانه درباره محتواهای دیده‌شده داشته باشند؛ نه با سرزنش، بلکه با پرسش‌های تحلیلی.

کودکان را در معرض انواع فعالیت‌های غیررسانه‌ای قرار دهند: بازی آزاد، طبیعت، هنر، ورزش، تجربه اجتماعی واقعی.

تماشای محتوای کوتاه چگونه مغز را «فسیل» می‌کند؟ گزارشی از یافته‌های انجمن روان‌شناسی آمریکا

مطالعه‌ای جامع از انجمن روان‌شناسی آمریکا (APA) نشان می‌دهد که مصرف مداوم محتوای کوتاه، سریع و بسیار محرک—مانند ریلزهای اینستاگرام و ویدئوهای تیک‌تاک—توانایی‌های شناختی مغز را به‌صورت ملموس کاهش می‌دهد. این کاهش شامل ضعف در تمرکز، افت قدرت توجه پایدار و کاهش توان مهار تکانه‌هاست؛ روندی که به‌گفته متخصصان، می‌تواند به «پوسیدگی» یا حتی «فسیل‌شدن» ذهن منجر شود.

فسیل‌شدن ذهن چیست؟

واژهٔ فسیل‌شدن مغز در فرهنگ لغت آکسفورد به معنای «زوال ذهنی یا فکری ناشی از مصرف بیش از حد محتواهای کم‌عمق، کم‌چالش و فاقد ارزش شناختی» تعریف شده است. این پدیده به‌خصوص در میان کاربران جوان شبکه‌های اجتماعی کوتاه‌مدت در حال افزایش است.

پژوهش چه می‌گوید؟

انجمن روان‌شناسی آمریکا داده‌های ۹۸٬۲۹۹ کاربر را که در ۷۱ مطالعهٔ علمی مستقل مورد بررسی قرار گرفته بودند، تحلیل کرده است. نتایج این بررسی گسترده نشان می‌دهد:

۱. هرچه محتوای کوتاه‌تر باشد، تمرکز ضعیف‌تر می‌شود

افرادی که بخش زیادی از زمان خود را صرف تماشای ریلزها، تیک‌تاک‌ها یا ویدئوهای بسیار کوتاه می‌کنند:

توانایی توجه پایدارشان کاهش پیدا می‌کند.

مهار تکانه‌ها و کنترل خواسته‌های لحظه‌ای برایشان دشوارتر می‌شود.

هنگام انجام فعالیت‌های شناختی کندتر—مثل مطالعهٔ عمیق یا حل مسئله—به سرعت خسته یا بی‌حوصله می‌شوند.

۲. اعتیاد به محرک‌های سریع، مغز را بی‌میل به چالش می‌کند

محتوای کوتاه با سرعت بالا و محرک‌های بصری و صوتی متعدد، سیستم پاداش مغز را دائماً فعال می‌کند.

در نتیجه:

فعالیت‌هایی که نیازمند تمرکز طولانی هستند، برای مغز «کسل‌کننده» و «غیرجذاب» به نظر می‌رسند.

میل به یادگیری عمیق یا انجام کارهای پیچیده کاهش می‌یابد.

۳. این روند می‌تواند عملکرد ذهنی را فرسوده کند

پژوهشگران این روند را نوعی پوسیدگی شناختی توصیف می‌کنند؛ وضعیتی که در آن، مغز به تدریج توانایی‌های کلیدی خود را از دست می‌دهد و برای انجام فعالیت‌های فکری پایدار، با مشکل مواجه می‌شود.

چرا محتوای کوتاه این‌قدر آسیب‌زاست؟

محتوای کوتاه معمولاً بر پایهٔ:

تحریک لحظه‌ای

پاداش سریع و مداوم

تعدد محرک‌های بصری

سوگیری به سمت احساسات شدید یا هیجان لحظه‌ای

طراحی می‌شود. مغز انسان برای این حجم از پاداش سریع و پی‌درپی تکامل نیافته است؛ به همین دلیل، قرار گرفتن مداوم در معرض آن می‌تواند ساختار توجه را مختل کند.راه‌های جلوگیری از فسیل‌شدن ذهن

برای کاهش اثرات مخرب محتوای کوتاه می‌توان:

برنامهٔ مشخصی برای مصرف شبکه‌های اجتماعی داشت.

به‌صورت روزانه فعالیت‌های شناختی مثل مطالعه، نوشتن، تحلیل و حل مسئله را تمرین کرد.

در بازه‌های زمانی مشخص، سم‌زدایی دیجیتال انجام داد.

فعالیت‌های سریع‌شونده (دوم‌اسکرولینگ) را با فعالیت‌های عمیق جایگزین کرد.

تفسیر حکمت ۳۸۰ نهج البلاغه درباره ناپایداری دنیا

 امام علی(علیه السلام) می‌فرمایند:

“رُبَّ مَغْبُوطٍ فِي أَوَّلِ لَيْلِهِ، قَامَتْ بَوَاکِیهِ فِي آخِرِهِ” “چه بسیار کسانی که در آغاز شب، مورد حسد [و آرزوی دیگران] بودند، ولی در پایانِ همان شب، عزاداران بر [فراق] آنان به پا خاستند.”

تفسیر و تحلیل حکمت:

امام (ع) در این جمله کوتاه، با استفاده از استعاره “شب” برای گذرایی و تاریکی دنیا، چند درس بزرگ را به ما می‌آموزد:

۱. ناپایداری و گذرایِ دنیا (استعاره “شب"): “شب"نمادی از تاریکی، گذرا بودن و پایان‌پذیری است. تمام عزت‌ها، ثروت‌ها، قدرت‌ها و زیبایی‌های دنیوی، همان‌قدر ناپایدارند که یک شب به درازا می‌کشد. آنچه امروز در اوج است، فردا ممکن است در حضیض باشد. این شب، گاهی به اندازه چند ساعت و گاهی به اندازه کل عمر انسان است، اما در هر حال پایانی دارد.

۲. فریبِ “حسادت‌برانگیز” بودن (مغبوط): کلمه"مَغْبُوط” به کسی گفته می‌شود که وضعیتش چنان آرمانی به نظر می‌رسد که دیگران آرزو می‌کنند “ای کاش جای او بودند". این فرد ممکن است ثروتمندترین، قدرتمندترین یا خوش‌سیماترین فرد باشد. اما امام (ع) هشدار می‌دهند که این وضعیت “حسادت‌برانگیز"، تنها “در آغاز شب” است. این یک تصویر موقت و فریبنده است.

۳. واژگونی ناگهانی مقدرات (بواکیه فی آخرها): در پایان همین شب کوتاه،صحنه به کلی تغییر می‌کند. همان کسی که مردم آرزو می‌کردند مانند او باشند، اکنون خود به آرزوی زنده ماندن است. آنچه برای دیگران موضوع “حسد” بود، اکنون موضوع “عزا” شده است. این بخش از کلام، اشاره به مرگ ناگهانی، سقوط از اوج قدرت، ورشکستگی ناگهانی یا هر مصیبت غیرمنتظره‌ای دارد که می‌تواند یک شبه، همه معادلات را بر هم بزند.

پیام کاربردی و امروزی حکمت:

این حکمت فقط یک سخن عرفانی برای تسلی دل فقرا نیست؛ یک درس مدیریت زندگی برای همه انسان‌هاست، به ویژه در عصر حاضر که نمایش ثروت و قدرت در شبکه‌های اجتماعی، به امری عادی تبدیل شده است.

· به حسودان می‌گوید: آرزو کردنِ جایگاه دیگران، کاری بیهوده و خطرناک است. تو تنها “آغاز شب” آنان را می‌بینی و از “پایان شب” آنان بی‌خبری. به جای حسادت، برای آنچه داری شکرگزار باش و برای آنچه می‌خواهی، تلاش سالم کن.

· به موردحسادت‌قرارگرفتگان می‌گوید: مغرور شدن به داشته‌های دنیایی، بزرگ‌ترین اشتباه است. این اوج، می‌تواند مقدمه یک سقوط ناگهانی باشد. باید همواره متواضع بود و دانست که این نعمت‌ها امانتی بیش نیستند.

· به همه ما می‌گوید: معیار سنجش موفقیت را تغییر دهیم. موفقیت واقعی، در “ثروت بیشتر” یا “قدرت بیشتر” نیست، بلکه در “حسن عاقبت” و “کارنامه اعمالی” است که وقتی بواکیه (گریه‌کنندگان) بر ما می‌خیزند، برایمان باقی می‌ماند. سرمایه‌گذاری روی اعمال صالح و اخلاق نیک، تنها سرمایه‌ای است که هیچ “شبی” آن را نابود نمی‌کند.

نتیجه‌گیری:

امام علی (ع) با این حکمت، به ما می‌آموزد که به نمایش‌های فریبنده دنیا دل نبندیم. نباید فریب ظواهر را بخوریم؛ نه ظاهر موفقیت دیگران، و نه ظاهر موفقیت خودمان. عاقل کسی است که از “آغاز شب” عبرت بگیرد و برای “پایان شب” خود، با عمل صالح، توشه‌ای فراهم کند.