فرهنگی

الْکَلامُ فى وَثاقِکَ مالَمْ تَتَکَلَّمْ بِهِ، فَاِذا تَکَلَّمْتَ بِهِ صِرْتَ فى وَثاقِهِ، فَاخْزُنْ لِسانَکَ کَما تَخْزُنُ ذَهَبَکَ وَ وَرِقَکَ، فَرُبَّ کَلِمَة سَلَبَتْ نِعْمَةً، وَجَلَبَتْ نِقْمَةً

سخن را تا نگفته‌اى در بند توست و، چون گفتى تو در بند آنى، پس زبانت را، چون طلا و نقره‌ات حفظ کن، چه بسا یک کلمه نعمتى را از بین برده و عذابى را پیش آورد

تحلیل حدیث

این حدیث مسئولیت سنگین انسان در برابر سخنانش را برجسته می‌کند و با استفاده از استعاره‌های زنده دو مفهوم کلیدی را انتقال می‌دهد:  

۱. سخن به مثابه زندان و زندانی

تا زمانی که سخن را بیان نکرده‌اید، “در بند شماست"، اما پس از بیان آن، شما در بند پیامدهایش گرفتار می‌شوید. این دوگانگی، قدرت غیرقابل بازگشت کلام را نشان می‌دهد.  

۲. حفاظت از زبان مانند گنج

تشبیه زبان به طلا و نقره تأکید می‌کند که کلام، دارایی ارزشمندی است که باید از آن محافظت شود، نه آنکه بی‌مورد مصرف گردد. سخن نسنجیده می‌تواند نعمت‌ها نعمت را نابود کند و خشم الهی (نقمت) را فراخواند، که همسو با هشدارهای قرآنی (مانند آیه ۲۴ سوره کهف) است.  

این حدیث با آموزه‌های گسترده اسلامی درباره حفظ اللسان (محافظت از زبان) همخوانی دارد و با مفاهیم روانشناسی مدرن درباره تأثیر کلام نیز پیوند می‌خورد. این روایت، یادآوری همیشگی برای اولویت‌دادن به تفکر، خودداری و ارتباطات اخلاقی است..

۶ پله تا نورانیت از منظر امیرالمؤمنین 

«مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ رَبِحَ، وَ مَنْ غَفَلَ عَنْهَا خَسِرَ، وَ مَنْ خَافَ أَمِنَ، وَ مَنِ اعْتَبَرَ أَبْصَرَ، وَ مَنْ أَبْصَرَ فَهِمَ، وَ مَنْ فَهِمَ عَلِمَ»؛ هر که نفس خود را محاسبه کند، سود برد؛ و هر که از آن غافل شود، زیان کند؛ و هر که بترسد [از خدا]، ایمن شود؛ و هر که عبرت گیرد، بینا گردد؛ و هر که بینا

این حدیث یک سیر شش مرحله‌ای را ترسیم میکند که از محاسبه نفس آغاز شده و به دانشِ پایدار ختم میشود. هر مرحله، پل‌های برای رسیدن به مرحله بعد است:  

- محاسبه نفس (خودارزیابی) → سود معنوی.  

- غفلت→ زیان ابدی.  

- ترس از خدا (احتیاط الهی) → امنیت درونی.  

- عبرتگیری از تجربیات → بینش عمیق.  

- بینش → فهمِ حقایق.  

- فهم→ دانشِ ناب

، بفهمد؛ و هر که بفهمد، به دانش رسد(حکمت ۲۰۸ نهج البلاغه). 

 تحلیل حدیث

۱. زنجیره تکامل روحی

این حدیث یک سیر شش مرحله‌ای را ترسیم میکند که از محاسبه نفس آغاز شده و به دانشِ پایدار ختم میشود. هر مرحله، پل‌های برای رسیدن به مرحله بعد است:  

- محاسبه نفس (خودارزیابی) → سود معنوی.  

- غفلت→ زیان ابدی.  

- ترس از خدا (احتیاط الهی) → امنیت درونی.  

- عبرتگیری از تجربیات → بینش عمیق.  

- بینش → فهمِ حقایق.  

- فهم→ دانشِ ناب.  

۲. محاسبه نفس: سلاح مقابله با غفلت

محاسبه نفس (مراقبه روزانه) بهعنوان نخستین گام، باعث آگاهی از خطاها و تقویت مسئولیتپذیری میشود. این عمل در اسلام، راهی برای جلوگیری از «خسران» (زیان روحی) است.  

۳. ترس الهی ≠ هراس معمولی

«خوف» در اینجا بهمعنای «احترام آمیخته به عشق» به خداوند است که نتیجهاش آرامشِ ناشی از اطمینان به رحمت الهی است.  

۴. عبرت گیری؛ کلید بینایی دل 

عبرت گرفتن از رویدادها (چه شخصی یا تاریخی)، بینش انسان را نسبت به حقایق جهان عمیق میکند و مسیر فکر را از سطحی‌نگری به ژرف‌اندیشی سوق میدهد.  

 برکتِ برق‌آسا در خانه‌های نیکوکاران

 «إنَّ البَرَكَةَ أسرَعُ إلَى البَیتِ الَّذی یُمتارُ مِنهُ المَعروفُ مِنَ الشَّفرَةِ فی سَنامِ البَعیرِ، أو مِنَ السَّیلِ إلی مُنتَهاهُ»    

برکت به خانهای که از آن به مردم نیکی برسد، سریعتر میرسد تا فرو رفتن تیغ در کوهان شتر یا رسیدن سیل به پایان [مسیر] خود(الكافي : ج٤ ص٢٩ ح٢).

تحلیل محتوایی

۱. مفهوم برکت

برکت در این حدیث به معنای افزایش خیر و فراوانیِ پایدار در زندگی است، نه صرفاً ثروت مادی. این برکت از جانب خداوند به سبب رفتارهای نیکوی انسانها نازل می‌شود.  

۲. تشبیه‌های پُرمعنا

- فرو رفتن تیغ در کوهان شتر: اشاره به سرعت بالا و نفوذ سریع در یک فرآیند طبیعی.  

- رسیدن سیل به انتهای مسیر: نمادی از جریانِ سریع و غیرقابل توقفِ برکت در مسیر نیکوکاری.  

۳. پیام حدیث

نیکوکاری و کمک به دیگران، جریان برکت را نه‌تنها قطع نمی‌کند، بلکه آن را به‌شکلی شتابزده و غیرمنتظره افزایش میدهد. این حدیث، رابطه‌ی مستقیم بین “بخشش” و “دریافت” را در نظام الهی تأکید میکند.  

۴. کاربرد عملی 

- تقویت فرهنگ کمکرسانی حتی با کمترین امکانات.  

- دوری از خودخواهی و ترس از کمبود در مواجهه با نیازهای دیگران.  

حکایت “باز” پادشاه و پیرزن جاهل

روزي “باز” پادشاهي از قصر شاهانه فرار کرد و به خانه پيرزن فرتوتي که مشغول پختن نان بود روي آورد.

پيرزن که آن باز زيبا را ديد فورا پاهاي حيوان را بست، بالهايش را کوتاه کرد، ناخنهايش را بريد و کاه را به عنوان غذا جلوي او گذاشت.

سپس شروع کرد به دلسوزي براي حيوان و گفت:

اي حيوان بيچاره! تو در دست مردم ناشايست گرفتار بودي که ناخنهاي تو را رها کردند که تا اين اندازه دراز شده است؟

مهر جاهل را چنين دان اي رفيق

کژ رود جاهل هميشه در طريق

پادشاه تا آخر روز در جستجوي باز خويش ميگشت تا گذارش به خانه محقر پيرزن افتاد و باز زيبا را در ميان گرد و غبار و دود مشاهده کرد.

با ديدن اين منظره شروع به ناله و گريستن کرد و گفت: اين است سزاي مثل تو حيواني که از قصر پادشاهي به خانه محقر پيرزني فرار کند.

هست دنيا جاهل و جاهل پرست

عاقل آن باشد که زين جاهل بِرَست

موقعی که خلافت به عمربن عبدالعزیز منتقل شد، هیأت هایی از اطراف کشور برای عرض تبریک و تهنیت به دربار وی آمدند که از آن جمله هیأتی از حجاز بود. کودک خردسالی در آن هیأت بود که در مجلس خلیفه به پا خاست تا سخن بگوید. 

خلیفه گفت: آن کس که سنش بیشتر است، حرف بزند.

کودک گفت: ای خلیفه مسلمین! اگر میزان شایستگی، سن بیشتر باشد، در مجلس شما کسانی هستند که برای خلافت شایسته ترند.

عمر بن عبدالعزیز از سخن طفل به عجب آمد، او را تأیید کرد و اجازه داد حرف بزند.

کودک گفت: از شهر دوری به اینجا آمده ایم. آمدن ما نه برای طمع است نه به علت ترس! طمع نداریم برای آن که از عدل تو برخورداریم و در منازل خویش با اطمینان و امنیت زندگی می کنیم. ترس ندایم زیرا خویشتن را از ستم تو در امان می دانیم. آمدن ما در این جا فقط به منظور شکرگزاری و قدردانی است.

عمربن عبدالعزیز به کودک گفت: مرا موعظه کن!

کودک گفت: ای خلیفه مسلمین! بعضی از مردم از حلم خداوند و همچنین از تمجید مردم دچار غرور شدند. مواظب باش این دو عامل در شما ایجاد غرور ننماید و در زمامداری گرفتار لغزش نشوی.

عمر بن عبدالعزیز از گفتار کودک بسیار مسرور شد و از سن او سوال کرد. گفتند: دوازده ساله است (المستطرف، ج 1، ص 46؛ کودک از نظر وراثت و تربیت، ج 2، ص 279)