اذکار، کلید تربیت "عقل عملی"
اذکار دینی: پل ارتباطی بین غفلتزدایی و آموزش معارف الهی از دیدگاه آیتالله جوادی آملی
نقش دوگانه اذکار: غفلتزدایی و معارفیابی
آیتالله جوادی آملی با تأکید بر نقش ترکیبی اذکار دینی، آنها را نه تنها ابزاری برای رهایی از غفلت، بلکه مدرسهای برای آموزش معارف الهی میداند.
اذکار همچون “لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ” از گنجینههای عرشی هستند که هم ذهن را از مشغولیتهای پوچ رها میکنند و هم مفاهیم توحیدی را در عمق جان نهادینه مینمایند. این ذکر خاص، که در شب معراج به پیامبر(ص) عطا شد، جامعیت رابطه انسان با خدا را در دو محور اصلی نشان میدهد:
- ناتوانی از گریز از معصیت بدون یاری الهی: “لَا حَوْلَ لَنَا عَنْ مَعْصِيَةِ اللَّهِ إِلَّا بِعَوْنِ اللَّهِ"
- ناتوانی در انجام طاعت بدون توفیق الهی: “وَلَا قُوَّةَ لَنَا عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ إِلَّا بِتَوْفِيقِ اللَّهِ” .
مکانیزم آموزشی اذکار: از تمثیل تا شهود
جوادی آملی با الهام از روشهای قرآن در تبیین معارف، توضیح میدهد که اذکار نیز مانند قرآن، مفاهیم انتزاعی را از طریق تمثیلهای ملموس قابل درک میکنند. به عنوان نمونه، وقتی انسانی ناخواسته از حضور در مجلس گناه بازمیماند،
ابتدا علت را نمیفهمد، اما پس از آگاهی از فساد آن مجلس، درمییابد که “حول الهی” مانند سدی بین او و گناه حائل شده است. این تجربه عینی، درک حفظ خداوند از بندگان را به شکلی شهودی آموزش میدهد .
تمایز قرآن و کتب علمی: تلفیق تعلیم با تزکیه
وی در مقایسه قرآن با کتب علمی متداول، تفاوت بنیادین را در همنوایی آموزش با تربیت میداند:
- کتب علمی صرفاً به پرورش عقل نظری میپردازند، بیآنکه تضمینی برای تبدیل علم به عمل وجود داشته باشد.
- قرآن (و به تبع آن اذکار) “کتاب نور” است که همزمان عالم با تقوا میپروراند. این نور، توان تشخیص راه را از چاه و پیوند “حکمت نظری” با “حکمت عملی” را فراهم میکند .
کارکرد وجودشناختی اذکار: اعتراف به فقر ذاتی
جوادی آملی با استناد به دعای ۲۷ رجب امام کاظم(ع) ("و أن الراحل إلیک قریب المسافة")، یادآور میشود که اذکار، فقر ذاتی انسان به خدا را آشکار میکنند. وقتی انسان در نماز میگوید: “بِحَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ أَقُومُ وَ أَقْعُدُ"، به این حقیقت اعتراف میکند که حتی حرکات ظاهری او بدون استعانت از حول و قوه الهی ممکن نیست. این ذکر، نفی هرگونه استقلال وجودی از غیر خداست و درس توحید افعالی را در سادهترین رفتارها جاری میسازد .
پیوند اذکار با سلوک عمودی: از حصول به حضور
به گفته وی، اذکار پل عبور از معرفت حصولی به شهود عینی هستند. همانگونه که قرآن با تمثیلهای ساده (مانند مَثَل باغ بیدیوار در نهجالبلاغه برای بیان بیحفاظی دین) معارف را تنزل میدهد، ذکر “لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ” نیز با بیانی قابل فهم، مراتب توکل را آموزش میدهد. این فرآیند، انسان را از محدوده عقل استدلالی فراتر برده و به سیر “من الله إلی الله” رهنمون میسازد .
اذکار، کلید تربیت “عقل عملی"
از منظر آیتالله جوادی آملی، اذکار دینی کارکردی فراتر از اوراد تکراریدارند:
- پادزهر غفلت با پیوند زدن لحظات زندگی به یاد خدا .
- معلم معارف با تبدیل مفاهیم انتزاعی به تجربههای عینی .
- محرک عقل عملی با تبدیل علم به تقوا و عمل صالح .
این سهگانه، اذکار را به رهتوشهای بیبدیل برای مسافران راه خدا تبدیل میکند که همزمان پاسداری از حریم دین("أَخُوكَ دِينُكَ فَاحْتَطْ لِدِينِكَ") و عبور از حجابهای نور به سوی “مَعْدِنِ الْعَظَمَة” را ممکن میسازد .