وسعت رحمت الهی و شرایط نجات؛ بازخوانی آیه ۶۲ بقره در پرتو قرآن و عترت
إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَىٰ وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ.
به راستی کسانی که ایمان آوردند و کسانی که یهودی شدند و نصاری و صابئان،هر کس به خدا و روز بازپسین ایمان آورد و کار شایسته انجام دهد، پس برای آنان پاداششان نزد پروردگارشان خواهد بود و نه بیمی بر آنان است و نه آنان اندوهگین میشوند.
سوره بقره،آیه ۶۲.
تفسیر آیه
این آیه شریفه، یکی از آیات کلیدی در بحث «نجات اهل کتاب و دیگران» است که مفسران شیعه و سنی درباره آن تفاسیر گوناگونی ارائه دادهاند. تفسیر این آیه در مکتب اهلبیت (علیهم السلام) بر چند اصل استوار است:
1. شرط اصلی: ایمان واقعی و عمل صالح
آیه شرط نجات را «ایمان به خدا» و «ایمان به روز قیامت» و «عمل صالح» میداند. اما نکته مهم این است که «ایمان» در این آیه، یک عنوان کلی است که مصادیق آن در هر زمان متفاوت است. پس از بعثت پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله)، ایمان واقعی به خدا مستلزم ایمان به تمام پیامبران و شرایع الهی به صورت تصدیق قلبی و اقرار زبانی است و در مرحله عمل، انجام اعمال صالحی است که مطابق با شریعت حقیقی و نهایی خدا باشد.
2. تفسیر در پرتو آیات دیگر و نسخ
بسیاری از مفسران بزرگ شیعه مانند علامه طباطبایی در المیزان و شیخ طوسی در التبیان با استناد به آیات دیگر قرآن، این آیه را شامل حال کسانی میدانند که پیش از بعثت پیامبر اسلام (ص)، بر اساس دین حقیقی خود (که تحریفنشده بود) زندگی کرده و از روی جهل قاصر (نه جهل مقصر) با پیامبر جدید آشنا نشدهاند. اما پس از بعثت، تنها دین پذیرفته نزد خدا، اسلام است:
«وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ» (آل عمران: ۸۵).
بنابراین، آیه ۶۲ بقره، بیانگر قاعده کلی الهی است که پاداش بر اساس ایمان و عمل است، اما مصداق کامل ایمان و عمل صالح پس از اسلام، تنها در چارچوب دین اسلام تعریف میشود.
3. نقش امامت در تکمیل ایمان
از دیدگاه شیعی، ایمان پس از پیامبر اسلام (ص)، بدون پذیرش ولایت امام معصوم (ع) که جانشین بر حق او و مبیّن قرآن است، کامل نمیشود. بر اساس حدیث ثقلین، تمسک به عترت پیامبر (اهلبیت) در کنار قرآن، شرط هدایت و نجات است. بنابراین، «عمل صالح» پس از پیامبر، عملی است که همراه با ایمان به امامت ائمه معصومین (ع) باشد.
4. تفسیر «صابئین»
در مورد «صابئین» میان مفسران اختلاف است. برخی آنان را ستارهپرستان یا گروهی از اهل کتاب میدانند که در آیاتی از قرآن از آنها یاد شده است. اما شرط نجات برای آنان نیز همان ایمان به خدا و روز آخرت و عمل صالح است.
5. جمعبندی نگاه شیعی
این آیه نشاندهنده وسعت رحمت الهی و عدل اوست. خداوند هیچ قوم و گروهی را به طور پیشدستانه از رحمت خویش محروم نمیکند. اما پس از اتمام حجت با آمدن دین کامل اسلام و نبی خاتم (ص)، شرط بهرهمندی از این وعده الهی، تسلیم در برابر دین حق و عمل به احکام آن است. این تسلیم، بدون شناخت و پذیرش امامت اهلبیت (ع) که حافظان و مفسران راستین دین هستند، امکانپذیر نیست.
خلاصه تفسیر: این آیه بیانگر قاعده کلی پاداش الهی بر اساس ایمان و عمل صالح است، اما پس از بعثت پیامبر اسلام (ص)، مصداق کامل ایمان و عمل صالح، تنها در چارچوب دین اسلام و با پذیرش ولایت اهلبیت (ع) محقق میشود. این آیه دلیلی بر انحصارطلبی ظالمانه نیست، بلکه نشاندهنده سیر تدریجی هدایت و اتمام حجت خدا بر بشریت است.