فرهنگی

چرا همه چیز شفاف نیست؟ فلسفه «ابهام» در دین و احترام خدا به عقل بشر

یکی از سوالات بنیادین در مواجهه با متون دینی این است: چرا خداوند همه مسائل را به طور صریح و شفاف بیان نکرده است؟ چرا نام ائمه(ع) به صراحت در قرآن نیامده؟ چرا در دوران غیبت، امام زمان(عج) برای رفع همه ابهامات حاضر نمی‌شود؟ پاسخ این پرسش ها را باید در کلیدواژه «عزت» جستجو کرد.

تحلیل فلسفه ابهام و اختیار: خداوند در قرآن خطاب به پیامبر(ص)می فرماید: «وَ لَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا» (یونس: ۹۹)؛ و اگر پروردگارت می خواست، قطعاً همه اهل زمین یکسره ایمان می آوردند.

اما خداوند خواسته است که ایمان، محصول «گزینش آگاهانه» انسان باشد، نه اجبار و تحمیل. این بزرگ ترین احترام به کرامت و عقل انسان است.

حتی به پیامبر اکرم(ص) نیز اجازه داده نشد تا با آوردن معجزه ای آشکار (مانند نردبانی به آسمان) حق را تحمیل کند: «… وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَىٰ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلِينَ» (انعام: ۳۵).

غیبت امام زمان(عج)؛ آزمون عزت مندی: دوران غیبت،دوران «آزمایش بزرگ» است. اگر امام(عج) حاضر بود، بسیاری از مردم از روی ترس یا چشم دیدن، اطاعت می کردند، نه از روی شناخت و عقلانیت.

در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: هنگامی که قائم ما قیام کند، دستش را بر سر بندگان می گذارد و عقل های آنان را متمرکز و کمال می بخشد (کمال الدین، ج۲، ص۶۷۳).

این بدان معناست که ظهور، پایان تفکر نیست، بلکه «آغاز تفکری متکامل» است. خداوند می خواهد ما در همین شرایط پیچیده، با تقوا و تعقل، «فرقان» (قوه تشخیص حق از باطل) را در خود تقویت کنیم: «إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًا» (انفال: ۲۹).

نتایج و پیامدهای این نگاه

1. مسئولیت فردی: هر فردی در قبال فهم و تشخیص خود مسئول است. نمی توانیم منتظر باشیم تا دیگران همه چیز را برایمان حل کنند.

2. پویایی فکر دینی: این ابهامات، زمینه ساز اجتهاد و پویایی فقه و اندیشه اسلامی شده است.

3. ارزش عمل: زمانی که انسان در هاله ای از ابهام، راه حق را با تلاش فکری و عملی خود می یابد، ارزش عمل او نزد خداوند بسیار بالاتر است.

این نظام حکیمانه، به ما می آموزد که خداوند نه تنها به عقل ما احترام گذاشته، بلکه ما را به «عزتِ فهمیدن و انتخاب کردن» دعوت کرده است. او ما را بره های بی اراده نمی خواهد، بلکه انسان های آزاده و عاقل می طلبد.