نردبان عبادت: وقتی مستحبها، پلههای واجب را میشکنند!
نردبان عبادت: وقتی مستحبها، پلههای واجب را میشکنند!
عَمَلِ مُسْتَحَبِّ إِنْسان را بِخدا نَزْديكْ نَمىگِرْدانَد، اِگَر بِواجِب زيان رَسانَد. ●لاَ قُرْبَةَ بِالنَّوَافِلِ إِذَا أَضَرَّتْ بِالْفَرَائِضِ | حکمت ۳۹ نهجالبلاغه
این کلام نورانی امام علی(ع)، یکی از مهمترین و ظریفترین قواعد «مدیریت عبادی» و «اولویتبندی در عمل به دین» را به ما میآموزد. حضرت با بیانی دقیق، رابطه میان «فریضه» (واجب) و «نافله» (مستحب) را ترسیم میکند.
۱. نگاه سیستمی به عبادات: اسلام، مجموعهای منسجم و حکیمانه از احکام است که مانند یک ساختمان، واجبات، ستونهای اصلی و مستحبات، زیورات و تقویتکنندههای آن هستند. این حکمت هشدار میدهد که اگر زیورات به استحکام ستونها آسیب بزنند، نه تنها فایدهای ندارند، بلکه خطرناک هستند.
۲. اولویت آشکار: اصل اول در دینداری، «إقامه فرائض» (برپاداشتن واجبات) است. هر عملی که به این اصل لطمه بزند—حتی اگر خودش یک عمل نیک باشد—مردود است. این اصل قرآنی را به یاد میآورد: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ…» (آیا آبدهی به حاجیان و عمران مسجدالحرام را همانند کسی قرار دادهاید که به خدا و روز قیامت ایمان آورده…؟) (توبه: ۱۹) که نشان میدهد عبادتهای اجتماعی بدون ایمان (که اصل است) ارزش ذاتی ندارد.
۳. مفهوم «ضرر» به واجبات: این ضرر میتواند مصادیق گوناگونی داشته باشد:
ضرر زمانی:وقتی انجام مستحب (مثلاً نوافل طولانی) باعث شود انسان از انجام واجب (مثل حضور به موقع در محل کار یا رسیدگی به خانواده) باز بماند.
ضرر بدنی:وقتی عبادت مستحب (مثل روزههای پیدرپی) سلامتی را به خطر اندازد و انسان را از انجام واجبات بعدی ناتوان کند.
ضرر کیفری:وقتی تمرکز بر مستحبات، باعث «تضییع اصل واجب» شود (مثلاً چنان در دعاهای مستحبی غرق شویم که نماز اول وقت قضا شود).
۴. نیت و حکمت: این سخن همچنین بر «نیت آگاهانه» و «حکمت در عبادت» تأکید دارد. عبادت، یک رقابت کمّی نیست، بلکه مسیری حکیمانه برای تقرب است. اگر قرار باشد نافلهای ما را از فریضهای بازدارد، نشان میدهد درک درستی از «مراتب قرب» نداریم. همانطور که در حدیثی دیگر آمده، محبوبترین اعمال نزد خدا، «مداومت بر عمل» است، حتی اگر کم باشد.
جمعبندی و پیام کاربردی:
امام علی(ع) در این کلام کوتاه، به همه دینداران و جویندگان راه تقرب هشدار میدهد که «عبادت، بدون خردورزی و رعایت اولویتها، ممکن است ما را از خدا دور کند». این حکمت، سنگ محکی است برای بررسی همه برنامههای معنوی، مطالعاتی و حتی فعالیتهای اجتماعی ما. باید همیشه از خود بپرسیم: «آیا این کار نیک و مستحب، به انجام هیچ واجب و مسئولیت اصلیتر من لطمه نمیزند؟». پیروی از این منطق، از خشکعبادتی ظاهرپرستانه جلوگیری کرده و دینداری را متعادل، خردمندانه و پایدار میسازد.