فرهنگی

مرگی که ما را فراموش نمی‌کند؛ تفسیر حکمت ۲۰۳ نهج‌البلاغه

وَ قَالَ (عَلَيْهِ السَّلَامُ):

«أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي إِنْ قُلْتُمْ سَمِعَ، وَ إِنْ أَضْمَرْتُمْ عَلِمَ؛ وَ بَادِرُوا الْمَوْتَ الَّذِي إِنْ هَرَبْتُمْ مِنْهُ أَدْرَكَكُمْ، وَ إِنْ أَقَمْتُمْ أَخَذَكُمْ، وَ إِنْ نَسِيتُمُوهُ ذَكَرَكُمْ.»

امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام فرمودند:

ای مردم! از خدایی پروا کنید که اگر سخنی بگویید، آن را می‌شنود، و اگر در دل پنهان دارید، آن را می‌داند؛ و برای مرگی آماده باشید که اگر از آن بگریزید، شما را درمی‌یابد، و اگر بایستید، شما را می‌گیرد، و اگر آن را فراموش کنید، او شما را فراموش نخواهد کرد.

نهج‌البلاغه، حکمت ۲۰۳

🧠 تفسیر حدیث بر اساس منابع شیعهٔ اثنی‌عشری

امام علی علیه‌السلام در این حکمت کوتاه، دو ستون اساسی تربیت انسان را ترسیم می‌کنند؛ دو حقیقتی که اگر درست فهمیده شوند، انسان را از بسیاری از لغزش‌ها نجات می‌دهند.

۱️⃣ مراقبت درون؛ خدا فقط ناظر ظاهر نیست

امام علیه‌السلام نخست به علم مطلق الهی اشاره می‌کنند:

«إِنْ قُلْتُمْ سَمِعَ، وَ إِنْ أَضْمَرْتُمْ عَلِمَ»

در منطق اهل‌بیت علیهم‌السلام، گناه از دل شروع می‌شود، نه از دست و زبان.

امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید:

«إِنَّ اللَّهَ يَحَاسِبُ الْعِبَادَ عَلَى نِيَّاتِهِمْ»

(الکافی، ج ۲)

یعنی حتی نیت‌ها نیز در محاسبه الهی دخیل‌اند.

پس تقوا فقط «کنترل رفتار» نیست، بلکه مراقبت از اندیشه، نیت و خیال است.

به همین دلیل قرآن می‌فرماید:

«يَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَمَا تُخْفِي الصُّدُورُ» (غافر: ۱۹)

نگاه دزدیده‌شده و نیت پنهان، هر دو در محضر خداست.

۲️⃣ مرگ؛ حقیقتی که فراموش نمی‌کند

بخش دوم حدیث، هشدار تکان‌دهنده‌ای درباره مرگ است:

«وَ إِنْ نَسِيتُمُوهُ ذَكَرَكُمْ»

مرگ، برخلاف انسان، غافل نمی‌شود.

در روایات شیعه، مرگ «واعظ خاموش» معرفی شده است:

امام علی علیه‌السلام:

«كَفَى بِالْمَوْتِ وَاعِظاً»

(نهج‌البلاغه، حکمت ۱۲۲)

یعنی اگر انسان واقعاً به یاد مرگ باشد، بسیاری از گناهان خودبه‌خود ترک می‌شوند.

۳️⃣ رابطه تقوا و یاد مرگ

علامه مجلسی رحمه‌الله در شرح نهج‌البلاغه می‌نویسد:

علم به احاطه خدا → اصلاح نیت

یاد مرگ → اصلاح عمل

انسانی که بداند:

هر نیتش دیده می‌شود

هر لحظه ممکن است پرونده‌اش بسته شود

دیگر به گناه، ظلم، غفلت و اتلاف عمر جرأت نزدیک شدن پیدا نمی‌کند.

۴️⃣ پیام عملی حدیث برای امروز

در دنیای امروز که:

خلوت‌ها بیشتر شده

گناه پنهان آسان‌تر شده

مرگ از ذهن‌ها دور شده

این حکمت، زنگ بیدارباش است:

مراقب دل باش

یاد مرگ را زنده نگه دار

برای رفتن آماده باش، نه غافل