فرهنگی

عقل امین در برابر چشمِ فریبنده؛ مرجعیت خردورزی در شناخت حقیقت از دیدگاه امام علی(ع)

وَ قَالَ (علیه السلام):  “لَيْسَتِ الرَّوِيَّةُ كَالْمُعَايَنَةِ مَعَ الْإِبْصَارِ، فَقَدْ تَكْذِبُ الْعُيُونُ أَهْلَهَا، وَ لَا يَغُشُّ الْعَقْلُ مَنِ اسْتَنْصَحَهُ ”   و درود خدا بر او،فرمود: “ انديشيدن همانند ديدن نيست،زيرا گاهى چشم ها دروغ مى نماياند، امّا آن كس كه از عقل نصيحت خواهد به او خيانت نمى كند “

بخشی ازحکمت ۲۸۱ نهج‌البلاغه ✨

✨ امام(ع) در اين حکمت به خطاى حسّ اشاره مى كنند كه گاه منشأ مشكلات عظيمى مى شود

🍃 عقل در عین نیازمندی به داده های حواس، قدرتی فراتر از حواس دارد و میتوان گفت، حواس و عقل مکمل یکدیگر هستند

تفسیر

این حکمت بلند از امام علی(ع) در نهج‌البلاغه (حکمت ۲۸۱)، به تمایز بنیادین میان دو منبع شناخت یعنی «مشاهده حسی» و «تأمل و اندیشۀ عقلی» می‌پردازد و مرجعیت نهایی را به عقلِ خالص و راستین می‌سپارد.

۱. نقد اعتماد مطلق به حواس: امام(ع)با صراحت می‌فرمایند: «رویّت (تفکر و اندیشیدن) مانند معاینه (مشاهده با چشم) نیست؛ زیرا چشم‌ها گاه صاحب‌ خود را دروغ می‌نمایانند». این بیان، هشداری است در برابر مطلق‌پنداری شناخت حسی. حواس به دلایل گوناگون مانند محدودیت دامنه ادراک، خطاهای ادراکی (مثل سراب یا شکست نور)، بیماری، توهم و نیز تفسیر نادرست داده‌های حسی، می‌توانند منبع خطا و فریب باشند. بسیاری از اختلافات و حتی بلایای بزرگ بشری، ریشه در اعتماد کورکورانه به «آنچه دیده می‌شود» بدون تعقل و بررسی داشته است.

۲. عقل؛ مشاوری امین و بی‌خیانت: در مقابل،امام(ع) عقل را مشاوری معرفی می‌کنند که «هر کس از آن خیرخواهی و راهنمایی بخواهد، به او خیانت نمی‌کند». این جمله کلیدی، دو ویژگی مهم عقل را نشان می‌دهد:

· فعال بودن (استنصاح): عقل مانند ابزاری منفعل نیست؛ باید از آن طلب کمک و نصیحت کرد. یعنی انسان باید با اراده و آگاهی، به سراغ تفکر و تعقل برود.

· امانت‌داری: عقلِ سلیم و پاک از آفت‌های هوای نفس، اگر مورد مراجعه و مشورت قرار گیرد، راه درست را نشان می‌دهد و راه خطا را می‌پوشاند. عقل، نور الهی در درون انسان است که اگر با تزکیه نفس همراه شود، به حقیقت‌یابی می‌رساند و فریب ظواهر را نمی‌خورد.

۳. نسبت عقل و حس: با تأمل در این حکمت و روایات مشابه،می‌توان دریافت که نقش مکملی بین عقل و حس وجود دارد. حواس، داده‌های اولیه و اطلاعات خام را از جهان خارج فراهم می‌کنند. اما عقل است که این داده‌ها را پردازش، تحلیل، ترکیب، نقد و به نتیجه‌ای مطمئن تبدیل می‌کند. عقل می‌تواند خطاهای حس را تصحیح کند و به لایه‌های عمیق‌تر واقعیت دست یابد که حس به تنهایی قادر به درک آن نیست. بنابراین، عقل به عنوان قاضی و فرمانده حوزه شناخت عمل می‌کند.

۴. پیام کاربردی: این کلام امام(ع)در عصر انفجار اطلاعات و هجوم داده‌های حسی و مجازی، پیامی بسیار حیاتی دارد: نباید هرچه را می‌بینیم یا می‌شنویم، بدون تعقل و تدبر بپذیریم. برای دستیابی به شناختی قابل اعتماد و نزدیک به حقیقت، باید از مشورت با عقل (که در پرتو تعالیم وحیانی شکوفا می‌شود) بهره جست و فریب ظواهر را نخورد.

نتیجه: امام علی(ع)با این بیان کوتاه و پرمغز، راه نجات از فریب دنیای محسوسات را نشان می‌دهند: تکیه بر عقلِ خیرخواه و امین که با تفکر و تأمل فعال می‌شود و انسان را از اسارت خطاهای حسی رها می‌سازد.