فرهنگی

شرایط کمال نماز از نگاه امام صادق علیه السلام

امام صادق علیه‌السلام: «..لا تَتِمُّ الصَّلاةُ إلّا لذِي طُهرٍ سابِغٍ ، وتَمامٍ بالِغٍ ، غَيرِ نازِعٍ ولا زائِغٍ ، عَرَفَ فَوَقَفَ ، وأخبَتَ فَثَبَتَ ،…».

..نماز كامل نمى‌‌شود، مگر براى كسى كه طهارتى تمام و اهتمامى كامل دارد، بى وسوسه و انحراف؛ آن كه شناخت و درنگ كرد و با خشوع و طمأنينه به نماز ايستاد…

 📚 فلاح السائل : ص٦٤ ح٢

امام صادق (علیه السلام) در این حدیث شریف، به جای پرداختن به اجزای ظاهری نماز، به “روح و حقیقت” آن می‌پردازند و شرط “کامل شدن” نماز را در چند ویژگی بنیادین می‌دانند. این فرازها مانند پل‌های یک نردبان هستند که نمازگزار را از قالب خشک و ظاهری به ملکوت معنوی نماز می‌رسانند.

۱. گام اول: «طُهرٍ سابِغ» — طهارتی فراگیر

· تفسیر: “طُهر سابغ” یعنی پاکی و طهارتی که همه‌جانبه و کامل است. این طهارت، دو بعد دارد:

  · طهارت ظاهری: شامل وضو، غسل و پاکی بدن، لباس و مکان از نجاسات است.

  · طهارت باطنی: یعنی پاکی دل از آلودگی‌های شرک، کینه، حسد، ریا و گناه. نمازی که از دل آلوده برخیزد، هرچند ظاهرش صحیح باشد، به کمال واقعی نمی‌رسد.

۲. گام دوم: «تَمامٍ بالِغ» — اهتمامی کامل

· تفسیر: این بخش به “نیت و حضور قلب” اشاره دارد. نمازگزار باید با تمام وجود، همّت و اراده‌اش را برای اقامه نماز بسیج کند. این یعنی:

  · توجه کامل: ذهن را از مشغولیات دنیا خالی کند.

  · اراده راسخ: نماز را نه یک عادت، بلکه یک عبادت آگاهانه و بااراده بخواند.

۳. گام سوم: «غَیرِ نازِعٍ ولا زائِغ» — بی‌وسوسه و انحراف

· تفسیر: این شرط، اشاره به یکی از بزرگ‌ترین آفات نماز، یعنی “وسواس” و “حواس‌پرتی” است.

  · نازع: به کسی گفته می‌شود که چیزی او را از مسیر اصلی منحرف می‌کند (وسوسه‌های شیطانی).

  · زائغ: به کسی گفته می‌شود که خودش از مسیر منحرف می‌شود (حواس‌پرتی‌های نفسانی). نماز کامل، نمازی است که قلب در آن ثابت و پایدار است و طعم شیرین مناجات با خدا را با هیچ لذت دیگری عوض نمی‌کند.

۴. گام چهارم: «عَرَفَ فَوَقَفَ» — شناخت، سپس ایستادنی استوار

· تفسیر: این بخش، “مقدمه و نتیجه” را بیان می‌کند.

  · عَرَفَ (شناخت): نمازگزار باید بداند در مقابل چه کسی ایستاده است. باید با “معرفت” و آگاهی از عظمت پروردگار و فلسفه نماز به میدان بیاید.

  · فَوَقَفَ (پس ایستاد): این شناخت و معرفت، باعث می‌شود که نمازگزار با وقار، خشوع و استواری در محضر خدا بایستد. ایستادنی که از روی تکلیف صرف نیست، بلکه از روی عشق و معرفت است.

۵. گام پنجم: «أخبَتَ فَثَبَتَ» — خشوع کرد، پس ثابت قدم ماند

· تفسیر: این بخش، “حال و مقام” نمازگزار کامل را توصیف می‌کند.

  · أخبَتَ (خشوع کرد)

یعنی دل را به کلی خاشع و فروتن در برابر خداوند کرد. ترس و امید، او را فراگرفت.

  · فَثَبَتَ (پس ثابت ماند)

این حالت خشوع، یک حالت زودگذر و احساسی نیست. بلکه حالتی پایدار و مستمر است که در طول نماز، قلب را آرام و ثابت نگه می‌دارد. این همان “طمأنینه قلب” است که در روایات به عنوان روح نماز از آن یاد شده است.

جمع‌بندی

امام صادق (علیه السلام) در این حدیث، یک “نقشه راه” برای رسیدن از “نماز صوری” به “نماز حقیقی” ترسیم می‌فرمایند. این مسیر با طهارت آغاز می‌شود، با همت کامل ادامه می‌یابد، با مقابله با وسوسه استحکام پیدا می‌کند، بر پایه معرفت استوار می‌گردد و در نهایت، به خشوع و طمأنینه پایدار می‌رسد.

پس نماز کامل، تنها یک حرکت فیزیکی نیست؛ بلکه یک “سفر روحانی” است که نمازگزار را از خود جدا کرده و به حضور محبوب می‌رساند.

منبع حدیث: فلاح السائل، صفحه ۶۴، حدیث ۲