فرهنگی

سخاوت واقعی چیست؟

وَ قَالَ (علیه السلام): “السَّخَاءُ مَا كَانَ ابْتِدَاءً؛ فَأَمَّا مَا كَانَ عَنْ مَسْأَلَةٍ، فَحَيَاءٌ وَ تَذَمُّمٌ”

و فرمود امام علی (علیه‌السلام): “سخاوت آن است که ابتدایی و بدون درخواست باشد؛ اما آنچه پس از درخواست و سؤال داده شود، یا از روی شرمندگی است و یا ترس از سرزنش.”

 حکمت،شماره ۵۳ از کتاب شریف نهج‌البلاغه

🔍 تفسیر حدیث 

این کلام گهربا از امام علی (ع)، عمق مفهوم «سخاوت» را از نگاه اسلامی و مکتب اهل‌بیت (ع) به زیبایی ترسیم می‌کند. تفسیر این حدیث را می‌توان در چند محور اصلی خلاصه کرد:

۱. تمایز بین «سخاوت» و «انفاق تحمیلی»: امام(ع) به روشنی بین دو عمل متفاوت مرز می‌کشند:

· سخاوت حقیقی (ابتداءً): این بخشش، ریشه در بینش و ایمان فرد دارد. انسان باکرم و خداشناس، پیش از آنکه فقیر یا نیازمندی از او درخواست کند، با چشم‌بینی و قلب آگاه خود، نیاز او را تشخیص داده و برای رفع آن اقدام می‌کند. این عمل، نشأت‌گرفته از روحیه‌ی ایثار، کرامت نفس و رسالت انسانی است.

· بخشش از روی اجبار (عَنْ مَسْأَلَةٍ): این نوع بخشش، اگرچه در ظاهر خوب است، اما انگیزه‌ی اصلی آن، “سخاوت” نیست. امام (ع) دو انگیزه را برای آن برمی‌شمرند:

  · حیاء (شرمندگی): فرد از اینکه در مقابل درخواست دیگری “نه” بگوید، شرم می‌کند. این شرم ممکن است ریشه در تربیت اجتماعی داشته باشد، اما از عمق ایمانی و کرامت ذاتی نشأت نمی‌گیرد.

  · تذمّم (ترس از سرزنش و بدنامی): فرد از قضاوت دیگران می‌ترسد. می‌ترسد اگر کمک نکند، نزد مردم بخیل شناخته شود. این انگیزه، کاملاً دنیوی و مرتبط با حفظ ظاهر است.

۲. نگاه پیشدستانه و عملگرایانه در مکتب اهل‌بیت (ع): این حدیث،فرهنگ “پیشقدم شدن” در کار خیر را ترویج می‌کند. در مکتب شیعه، ایمان تنها یک امر قلبی نیست، بلکه در میدان عمل و مسئولیت‌پذیری اجتماعی معنا می‌یابد. یک شیعه‌ی واقعی، منتظر درخواست دیگران نمی‌ماند، بلکه با غیرت دینی و حسّاسیت اخلاقی، خود را موظف می‌داند به دنبال حل مشکلات جامعه باشد.

۳. حفظ کرامت انسانی نیازمند: یکی از عمیق‌ترین پیام‌های این حدیث،توجه به “آبروی نیازمند” است. وقتی کمک کردن منوط به درخواست فرد نیازمند شود، او مجبور است عزت نفس خود را برای دریافت کمک زیر پا بگذارد. اما سخاوت واقعی (ابتداءً)، کمک را به گونه‌ای ارائه می‌دهد که کرامت و شخصیت فرد نیازمند کاملاً حفظ شود. این موضوع با آموزه‌های قرآنی مانند “پنهان کردن صدقه” (سوره بقره، آیه ۲۷۱) نیز کاملاً همسو است.

۴. تربیت نفس و مبارزه با رذایل اخلاقی: امام علی(ع) در اینجا به یک درس بزرگ اخلاقی اشاره می‌کنند: “سخاوت” یک فضیلت نفسانی است که باید برای خدا و از روی کرامت ذاتی انجام شود، نه برای رفع تکلیف یا تحت فشار اجتماع. بنابراین، این حدیث معیاری برای خودارزیابی است که آیا انگیزه‌ی ما از کمک کردن، واقعاً خدایی و انسانی است یا تحت تأثیر عوامل بیرونی؟

۵. ارتباط با قرآن: این مفهوم به وضوح در قرآن کریم نیز آمده است:

﴿الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ (سوره بقره، آیه ۲۷۴) “کسانی که اموال خود را شب و روز، پنهان و آشکار انفاق می‌کنند، پاداش آنها نزد پروردگارشان [محفوظ] است؛ و نه ترسی دارند و نه غمگین می‌شوند.” انفاق"سِرّاً” (پنهانی) نمونه‌ی بارز همان سخاوت “ابتداءً” است که آبروی نیازمند حفظ شده و ریا در آن راه ندارد.