دوستی که با تکلف همراه باشد، بدترین دوست است (تحلیل حکمت ۴۷۹ نهجالبلاغه)
دوستی که با تکلف همراه باشد، بدترین دوست است (تحلیل حکمت ۴۷۹ نهجالبلاغه)
شَرُّالْإِخْوَانِ مَنْ تُكُلِّفَ لَهُ.
ترجمه فارسی حکمت: بدترین برادران(و دوستان) کسی است که برای (خشنودی) او به زحمت و تکلف بیفتی.
این کلام امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) به عنوان حکمت ۴۷۹ در بخش «الحکم»
تفسیر حکمت
این حکمت کوتاه و پرمعنا از امام علی (علیه السلام)، معیاری مهم برای تشخیص «دوستی ناسالم» و «رابطه مبتنی بر تکلف» ارائه میدهد. تفسیر این کلام بر محورهای زیر استوار است:
1. دوستی واقعی، آسانگیر و بیتکلف است:
در فرهنگ اسلامی، رابطه برادرانه مؤمنان باید بر پایه «صراحت»، «صداقت» و «سهولت» باشد. دوست خوب کسی است که در کنارش نیازی به «تصنع»، «خودسانسوری» یا «زحمت اضافی» نباشد. امام علی (ع) در جایی دیگر میفرمایند: «الْمُؤْمِنُ مِرْآةُ الْمُؤْمِنِ» (مؤمن آینه مؤمن است). آینه، بدون هیچ تکلفی واقعیت را نشان میدهد.
2. تکلف؛ نشانه عدم:
اگر برای حفظ یک رابطه یا خشنود کردن دوست، مجبور به انجام کارهایی برخلاف طبیعت، عقل یا شرع شویم، این رابطه «ناسالم» است. چنین دوستی، بار سنگینی بر دوش انسان میگذارد و به جای اینکه مایه آرامش باشد، موجب اضطراب و ریختن شخصیت حقیقی فرد میشود. در روایتی از پیامبر (ص) آمده: «الدِّينُ الْيُسْرُ» (دین، آسانی است).
3. مرز بین احترام و تکلف:
نکتۀ مهم این است که «احترام» و «احسان» به دوست، با «تکلف» متفاوت است. آنچه این حکمت محکوم میکند، رابطهای است که در آن فرد برای جلب رضایت دوست، هویت حقیقی خود را پنهان کند یا کارهایی انجام دهد که با کرامت نفس و اصولش ناسازگار است. این مفهوم با آیۀ «وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ» (قلم: ۴) که اخلاق طبیعی و فطری پیامبر (ص) را میستاید، هماهنگ است.
4. دوست سختگیر و پرتوقع:
گاهی منشأ این تکلف، خود دوست است که با «توقعات بیجا»، «حساسیتهای غیرمنطقی» یا «سلطهجویی»، طرف مقابل را به زحمت میاندازد. امام صادق (ع) فرمودند: «مَلَکَاتُ الْأَخِ وَاحِدَةٌ وَ سَیِّئَاتُهُ أَلْفٌ فَلَا تَتْرُکِ الْوَاحِدَةَ لِأَلْفٍ» (نیکیهای برادر [دینی] یکی و بدیهایش هزار است؛ پس یکی را به خاطر هزار رها مکن). اما اگر همان یک ویژگی خوب هم سبب تحمیل بار تکلف شود، باید در ادامه رابطه بازنگری کرد.
5. هشدار برای انتخاب همنشین:
این حکمت در کنار روایات فراوانی که بر «انتخاب دوست شایسته» تأکید دارند، هشداری عملی است. انسان باید دوستانی برگزیند که بودن با آنان «سبب رشد»، «آرامش» و «تسهیل امور خیر» باشد، نه کسانی که «مانع پیشرفت» و «عامل تحمیل دردسر» شوند. امام علی (ع) میفرمایند: «الصَّدِيقُ مِنْ صَدَقَكَ لَا مِنْ صَدَّقَكَ» (دوست کسی است که با تو راست باشد [و تو را تصدیق نکند]).
خلاصه تفسیر: این حکمت، دوستی و برادری را که مبتنی بر تکلف، تصنع و زحمت اضافی باشد، بدترین نوع رابطه میداند. رابطه سالم، رابطهای است که در آن افراد بتوانند «خود واقعی»شان باشند و با «صمیمیت» و «آرامش» در کنار هم قرار گیرند.