فرهنگی

رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله : إنّ اللّه َ رَحيمٌ يُحِبُّ الرَّحيمَ، يَضَعُ رحمَتَهُ على كُلِّ رحيمٍ . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : خداوند مهربان است و مهربان را دوست دارد و مهر خود را براى هر مهر ورزى نهاده است . بهترين راحتى و آسودگى، بى‌‏توقعى از مردم است.

۱. مهرورزی به دیگران 

   - تأکید بر این که خداوند نه تنها خودش رحیم است، بلکه مهرورزان را دوست دارد و رحمتش را ویژه آنان می‌کند.  

   - این مفهوم، پایه‌ای برای روابط اجتماعی سالم و تقویت همدلی در جامعه است.  

۲. بی‌توقعی از مردم

   - پیامبر (ص) «بی‌توقعی» را بهترین راه برای آسودگی روحی معرفی می‌کنند.  

   - این آموزه، راهکاری عملی برای کاهش استرس، رهایی از وابستگی‌های مادی، و تقویت توکل به خداوند است.  

رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلّم فرمودند :

لا تَجْلِسوا إلاّ عندَ کُلِّ عالِمٍ یَدْعوکُم مِن خَمْسٍ إلی خَمسٍ: مِن الشَّکِّ إلی الیَقینِ، ومِن الرِّیاءِ إلی الإخْلاصِ ، ومِن الرَّغْبَهِ إلی الرَّهبَهِ ، ومِن الکِبْرِ إلی التّواضُعِ ، ومِن الغِشِّ إلی النّصیحَهِ ؛

تنها در محضر دانشمندانی نشینید که شما را از پنج چیز به پنج چیز فرا می خوانند : از دودلی به یقین ، از ریا به اخلاص ، از دنیا خواهی به دنیا گریزی ، از تکبر به فروتنی و از فریبکاری به خیر خواهی.

بحار الأنوار : 74 / 188 / 18 منتخب میزان الحکمه : 106

این حدیث چهارچوبی جامع برای رشد فردی و اجتماعی

بر پایه آموزه‌های اسلامی ارائه می‌دهد. پیامبر (ص) با اشاره به پنج دگرگونی اساسی، نقش علمای الهی را به‌عنوان راهنمایانی ترسیم می‌کنند که باید مسیر حرکت از رذایل به فضایل را هموار کنند:  

۱. از شک به یقین(تقویت ایمان و دوری از تردیدهای مخرب).  

۲. از ریا به اخلاص (پاکسازی نیت از خودنمایی).  

۳. از دنیاخواهی به خداگرایی (جایگزینی حرص مادی با تقوا).  

۴. از تکبر به فروتنی (شکستن دیوار خودبرتربینی).  

۵. از فریبکاری به خیرخواهی (تبدیل نیرنگ به صداقت).  

این آموزه‌ها نه تنها برای مسلمانان، بلکه برای علاقه‌مندان به توسعه فردی و اخلاق حرفه‌ای نیز کاربردی است. تاکید بر انتخاب «عالِمِ راستین» (رهبران فکری اصیل) نشان می‌دهد که هدایتگران واقعی کسانی هستند که خود پیشگام این تحولات اخلاقی باشند.

امیرالمومنین علیه السلام نقل میکند:

روزی در محضر پیامبر صلی الله علیه و آله اینگونه دعا کردم: “خدایا مرا محتاج احدی از مخلوقاتت نکن. “

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «اینگونه نگو. زيرا هيچ كس نيست، مگر آن كه به‏ مردم نيازمند است».

گفتم: پس چه بگويم، اى پيامبر خدا؟

فرمود: بگو: 

“خدايا! مرا نيازمند بدترین مخلوقاتت قرار مده”

گفتم: اى پيامبر خدا! بدترین مخلوقات چه كسانى هستند؟

فرمود: «كسانى كه هرگاه عطا کنند منّت میگذارند و هرگاه دریغ میکنند بد میگويند[و طعنه می زنند].»

📗تنبيه الخواطر، ج 1، ص 39

تحلیل علمی حدیث از دیدگاه روانشناسی و جامعه‌شناسی

 ۱. نفی استقلال مطلق و تأکید بر تعادل در روابط (وابستگی سالم)

درخواست اولیه امام علی (ع) برای «عدم نیازمندی به هیچ مخلوقی» به ظاهر نشاندهنده استقلال‌طلبی مطلق است، اما پیامبر (ص) با اصلاح این دعا، به واقعیت اجتماعی انسانها اشاره می‌کند: انسان موجودی اجتماعی است و وابستگی متقابل جزئی از طبیعت اوست. این مفهوم با نظریه «وابستگی سالم»  در روانشناسی همسوست که بر تعادل بین استقلال و ارتباطات تأکید دارد.  

۲. تعریف «بدترین مخلوقات» از نگاه روانشناسی شخصیت

پیامبر (ص) افراد «منّت گذار» و «طعنه زن» را بدترین مخلوقات می‌دانند. این ویژگی‌ها در روانشناسی زیرمجموعه «سمّیت روابطی»  و «خودشیفتگی آسیب‌زا» قرار می‌گیرند. این افراد با ایجاد احساس گناه یا تحقیر، سلامت روانی دیگران را تهدید می‌کنند.  

۳. تأثیر منّت و طعنه بر سلامت روان 

منّت گذاری (ذکر مداوم لطف) و طعنه زنی در روانشناسی به عنوان «خشونت عاطفی» شناخته می‌شود. مطالعات نشان می‌دهد مواجهه مداوم با این رفتارها موجب کاهش عزت نفس، اضطراب، و احساس بی‌ارزشی می‌شود.  

 ۴. راهکار عملی: اجتناب از روابط سمی با دعا

تغییر دعا از «عدم وابستگی مطلق» به «عدم وابستگی به افراد بی شخصیت »، یک راهکار عملی مبتنی بر «مرزبندی عاطفی» است. این مرزبندی در روان‌درمانی به عنوان کلیدی برای حفظ سلامت روان تدریس می‌شود.  

امام علی علیه السلام

ـ في عَهدِهِ إلى مالِكٍ الأَشتَرِ ـ: … ثُمَّ لا يَكُنِ اختِيارُكَ إيّاهُم عَلى فِراسَتِكَ، وَ استِنامَتِكَ، و حُسنِ الظَّنِّ مِنكَ ؛ فَإِنَّ الرِّجالَ يَتَعَرَّضونَ لِفِراساتِ الوُلاةِ بِتَصَنُّعِهِم و حُسنِ خِدمَتِهِم، و لَيسَ وَراءَ ذلِكَ مِنَ النَّصيحَةِ وَ الأَمانَةِ شَيءٌ، و لكِنِ اختَبِرهُم بِما وُلّوا لِلصّالِحينَ قَبلَكَ، فَاعمِد لأَِحسَنِهِم كانَ في العامَّةِ أثَرا، و أعرَفِهِم بِالأَمانَةِ وَجها ؛ فَإِنَّ ذلِكَ دَليلٌ عَلى نَصيحَتِكَ للّهِِ ولِمَن وُلّيتَ أمرَهُ.

ـ در سفارش نامه‌اش به مالك اشتر ـ: … البته در گزينش آنان(کارگزاران)، تنها به خواست و اطمينان و خوش‌گمانى خود، اعتماد مكن؛ چرا كه شخصيت‌ها براى جلب نظر زمامداران، به آراستن ظاهر و خوش خدمتى مى‌پردازند؛ ولى در پسِ آن، از خيرخواهى و امانتدارى نشانى نيست؛ ليكن آنان را به خدمتى كه براى كارگزاران نيكوكارِ پيش از تو عهده دار آن بوده‌اند، بيازماى و بر كسى اعتماد كن كه نيكوترين اثر را در ميان همكاران داشته و به امانتدارى، از همه شناخته شده‌تر است كه اين، نشانه خيرخواهى تو براى [ دينِ ]خدا و كسانى است كه كار آنها را بر عهده گرفته‌اى.

نهج البلاغة : الكتاب ٥٣

تحلیل علمی حدیث از دیدگاه مدیریت و روانشناسی

 ۱. نقد نظریه انتخاب بر اساس ظاهر  

امام علی (ع) در این حدیث هشدار میدهد که اعتماد صرف به رفتارهای ظاهری (مانند چاپلوسی، خوشخدمتی، یا نمایش وفاداری) خطرناک است. این مفهوم در روانشناسی اجتماعی با عنوان   شناخته می‌شود، جایی که افراد برای جلب نظر مقامات بالاتر، رفتارهای مصنوعی از خود نشان می‌دهند. مطالعات نشان میدهد اتکا به این شاخصها بدون بررسی عملکرد واقعی، به انتخاب نادرست و فساد اداری میانجامد.

 ۲. اهمیت سوابق عملکردی  

تأکید امام بر «آزمودن کارگزاران بر اساس سوابق گذشته» منطبق بر نظریه “شایستگی محوری"  در مدیریت منابع انسانی است. انتخاب افراد بر اساس تجربههای عملی و نتایج پیشین (مثل امانتداری و اثرگذاری مثبت) به جای تکیه بر حس شخصی، احتمال موفقیت را افزایش میدهد.

 ۳. امانت به مثابه شاخص کلیدی 

امانت به عنوان معیار اصلی انتخاب، با پژوهشهای مدرن در حوزه “رهبری اخلاقمدار” همسوست. رهبرانی که بر صداقت و مسئولیت‌پذیری تأکید دارند، نه‌تنها عملکرد تیم را بهبود می‌بخشند، بلکه اعتماد عمومی را جلب می‌کنند.

۴. پرهیز از سوگیریهای شناختی 

امام علی (ع) به دو سوگیری رایج در تصمیم‌گیری اشاره می‌کند:  

- سوگیری اعتماد به نفس کاذب:اتکا به «فراست شخصی» بدون بررسی عینی.  

- سوگیری خوشبینی: اعتماد بی‌پایه به دیگران به دلیل حسن ظن.  

روش پیشنهادی امام (استناد به شواهد عینی) راهکاری عملی برای کاهش این خطاهاست.

امام صادق علیه السلام

إنَّ مِن بَقاءِ المُسلِمينَ وبَقاءِ الإِسلامِ أن تَصيرَ الأَموالُ عِندَ مَن يَعرِفُ فيهَا الحَقَّ ، ويَصنَعُ (فيهَا) المَعروفَ؛ فَإِنَّ مِن فَناءِ الإِسلامِ وفَناءِ المُسلِمينَ أن تَصيرَ الأَموالُ في أيدي مَن لا يَعرِفُ فيهَا الحَقَّ ولا يَصنَعُ فيهَا المَعروفَ.

از مايه‌هاى پايدارى مسلمانان و اسلام آن است كه اموال نزد كسى باشد كه در [حفظ] آن، حق را مى‌شناسد و رفتار پسنديده را پيشه مى‌كند. و از مايه‌هاى نابودى اسلام و مسلمانان آن است كه اموال در دست كسى باشد كه در [حفظ ]آن، با حق آشنا نيست و رفتار پسنديده در پيش نمى‌گيرد.

الكافي: ج۴ ص۲۵ ح۱

نکات کلیدی حدیث  

۱. ارتباط ثروت و بقای جامعه:  

   - توزیع ثروت در دستان افراد عادل و مسئولیت‌پذیر، ضامن پایداری اسلام و مسلمین است.  

   - اگر اموال در اختیار افراد ناآگاه یا سودجو قرار گیرد، به فروپاشی ارزش‌ها منجر می‌شود.  

۲. حق و معروف در مدیریت مالی:  

   - حق‌شناسی مالی: تشخیص حقوق الهی و انسانی در مصرف اموال (مانند پرداخت زکات، انفاق و …).  

   - رفتار پسندیده: استفاده از مال در راه خدمت به جامعه، رفع نیاز محرومان و توسعه زیرساخت‌های عمومی.  

۳. هشدار به جامعه امروز:  

   - بحران‌های اقتصادی و اخلاقی در جوامعی رخ می‌دهد که ثروت در انحصار گروهی خاص یا افراد بی‌تعهد باشد.  

امام علی علیه السلام

إلهي… فَلا تَجعَلْني مِمَّن صَرَفتَ عَنهُ وَجهَكَ، و حَجَبَهُ سَهوُهُ عَن عَفوِكَ.

خداى من!… پس، مرا چنان كسى قرار مده كه رويت را از او برگرداندى و غفلت او، وى را از بخشايش تو بازداشته است.

بحار الأنوار : ج۹۴ ص۱۵۳ ح۹۷

شَرُّ الناسِ مَن يَخشَى الناسَ في رَبِّهِ ، و لا يَخشَى رَبَّهُ في الناسِ .

امام على عليه السلام : بدترين مردم كسى است كه در كار پروردگارش، از مردم بترسد و در كار مردم، از پروردگارش نترسد .

غرر الحكم حذیث5740

امام علی علیه السلام : الأملُ يُفْسِدُ العملَ و يُفْني الأجَلَ.

آرزو، عمل را تباه مى كند و عمر را ضايع مى سازد.

غرر الحكم : ۱۳۵۸

پژوهش‌ها نشان می‌دهند امیدواریِ بدون برنامه‌ریزی و عمل، به‌جای ایجاد انگیزه، منجر به تعلل ورزی و منابع ذهنی می‌شود. بر اساس نظریه‌ی «تنظیم هدف»امیدهای غیرواقع‌بینانه، مغز را در حالت «توهم پیشرفت» قرار می‌دهند و ترشح دوپامین (هورمون لذت) را بدون انجام عمل واقعی افزایش می‌دهند. این پدیده نه تنها بازدهی را کاهش می‌دهد، بلکه استرس ناشی از شکستِ انتظارات، طول عمر را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.

امیدهای غیرواقع‌بینانه، مغز را در حالت «توهم پیشرفت» قرار می‌دهند و ترشح دوپامین (هورمون لذت) را بدون انجام عمل واقعی افزایش می‌دهند. این پدیده نه تنها بازدهی را کاهش می‌دهد، بلکه استرس ناشی از شکستِ انتظارات، طول عمر را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.امید سازنده باید همراه با برنامه‌ریزی گام‌به‌گام و ارزیابی واقع‌بینانه باشد تا از تبدیل شدن به «آرزوی ویرانگر» جلوگیری شود. امام علی (ع) با تأکید بر «عمل» به جای «امید کورکورانه»، راهکاری ارائه می‌دهند که امروزه در علم بهبود فردی به عنوان کلید غلبه بر تنبلی شناخته می‌شود.  

هشدار امام جواد(ع) دربارهٔ یک خطر پنهان! “شرورها را بشناسید؛ این شخصیتها مانند شمشیر برکشیدهاند

امام جواد علیه السلام :

إيّاكَ و مُصاحَبَةَ الشِّرِّيرِ؛ فإنّهُ كالسَّيفِ المَسلولِ يَحسُنُ مَنظَرُهُ و يَقبُحُ أثَرُهُ .

از همنشينى با شخص پليد و شرور بپرهيز؛ زيرا كه چنين شخصى مانند شمشير بركشيده از نيام است كه خوش نما و بد زخم است.

نقاب زیبای شرورها

شریران گاهی با ظاهری آراسته یا سخنان فریبنده، خود را همراهی دلسوز نشان میدهند، اما در باطن همچون تیغی تیز، آرامش و ایمان را می‌برند! 

تأثیر نامرئی معاشرت

امام جواد(ع) تأکید می‌کنند که آسیب همنشینی با شرور، مانند زخم شمشیر، گاه آنقدر عمیق است که جبران‌ناپذیر میشود. 

راهکار طلایی

اسلام دستور میدهد پیش از انتخاب دوست، “سرمایه‌های وجودی” خود را بسنجیم؛ آیا این رابطه، روحمان را صیقل میدهد یا زنگار میزند؟  

در عصر شبکه‌های اجتماعی که “دوستان مجازی” به‌سرعت جایگزین رواقعی می‌شوند، این حدیث نوری است برای شناخت مصادیق شرورهای مدرن: افرادی که با ترویج گناه، عادی انگاری معصیت یا تضعیف ایمان، نقش “شمشیرهای برکشیده” را بازی می‌کنند.

همنشینی با نیکان، بالی برای پرواز است، ولی مصاحبت با شرورها، سنگی است به پای جان. انتخاب با توست: پرواز یا سقوط!

امام علی علیه السلام :

ـ لَمّا أرادَهُ النّاسُ عَلَى البَيعَةِ ـ: اِعلَموا أنّي إن أجَبتُكُم رَكِبتُ بِكُم ما أعلَمُ ، ولَم اُصغِ إلى قَولِ القائِلِ وعَتبِ العاتِبِ .

ـ هنگامى كه مردم او را براى بيعت خواستند ـ: بدانيد كه اگر خواسته شما را اجابت كنم، شما را آن گونه كه مى‌دانم، راه بَرَم و به سخنِ سخن‌سرايان و سرزنش سرزنش كنندگان، گوش فرا ندهم .

نهج البلاغة : خطبه ۹۲

 🍃🍃 پیامبر اعظم (ص) 

با مرگ انسان رشتهٔ عملش قطع می شود مگر از سه چیز :

صدقهٔ جاری و ماندگار

دانشی که مردم از آن بهره مند شوند

و فرزند نیکوکاری که برایش دعا کند

كسانى كه به زور سوى بهشت كشانده مى شوند!

۱۵۸۸۰.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر آينه من ملّتهايى را مى بينم كه زنجير بسته به سوى بهشت كشانده مى شوند.

۱۵۸۸۱.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :در شگفتم از مردمى كه بسته در زنجير به بهشت مى روند!

۱۵۸۸۲.كنز العمّال :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله خنديد و فرمود : نمى پرسيد كه از چه خنديدم؟ مردمى از امّت خود را ديدم كه در زنجير با زور به سوى بهشت كشانده مى شوند. عرض شد: اى رسول خدا! آنان كيستند؟ فرمود: مردمانى از عجم[ظاهرا مراد از «عراقيان» در اين حديث ، عجم است و نيز احتمال دارد ناظر به زمانى باشد كه بخش اصلى عراق كنونى ، جزء سرزمين ايران بوده است .] كه مجاهدان آنها را اسير مى كنند و به اسلامشان در مى آورند.

منبع.ميزان الحكمه، ج۹،ص۸۹

امیرالمومنین (ع) در کلامی حکیمانه می‌فرمایند: «قِلَّةُ الْعِیَالِ أَحَدُ الْیَسَارَیْنِ»: کمى عائله یکى از دو آسایش است. این حدیث، در واقع برای تسلی خاطر کسانی است که از کمبود فرزند رنج می‌برند و بر خلاف تصور عموم، توصیه به کم فرزندی نیست.

#خودسازی(تکبر و نفرت)

امام محمد باقر علیه السلام:《إيّاكَ والكِبرَ ! فَإنّه داعيةُ المَقتِ، ومِن بابِهِ تَدخُلُ النِّقَمُ عَلى صاحِبِهِ، وما أقَلَّ مَقامَهُ عِندَهُ، وأسرَعَ زَوالَهُ عَنهُ؛

مبادا تکبر ورزی که به دشمنى و نفرت مى کشد و بدبختی از دریچه آن بر متکبر درمى آید و تکبر و بزرگ منشى کم مى ماند و شتابان مى رود.

تفسیر نورالثقلین/ج4/ص207

کسانی که می خواهند با تکبر برای خود بزرگی بخرند میباست بدانند که بزرگی و بزرگ‌منشی خریدنی نیست و تکبر خریداری ندارد و بزرگی ای که از این راه به دست می آید، پایدار نمی ماند.

?امیرالمومنین (ع) : ? از خداوند بترس، هر چند كه اندك باشد، و بين خود و خدا پرده اى در افكن، هر چند كه نازك باشد.? ? نهج البلاغه، حکمت ۲۴۲?

حضرت فاطمه علیها السلام :«البر فی وجه لمومن یوجب لصاحبه الجنه والبشر فی وجه المعاند المعادی یقی صاحبه عذاب النار .»

خوشرویی با مومن موجب دست یابی به بهشت می شود و خوشرویی نسبت به غیر مومن انسان را از عذاب آتش حفظ می کند.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                      {فاطمه الزهرا بهجه قلب المصطفی,ج1,ص300.}