فرهنگی

تحلیل حدیث امام صادق(ع) درباره جایگاه علم و جوانان  

امام صادق(ع) در این حدیث با بیان «لَستُ أُحِبُّ أن أرَى الشّابَّ مِنكُم إلّا غادِياً فِي حَالَينِ: إمَّا عَالِماً أَوْ مُتَعَلِّماً»، جایگاه علم و جوانان را در منظومه‌ی فکری اسلام به شکلی عمیق ترسیم می‌کنند. در تحلیل این روایت، ابعاد زیر قابل بررسی است:  

  ۱. تأکید بر حرکت مستمر و پویایی جوانان  

- واژه «غادِياً» (صبحگاهان رفتن) نشاندهندهی ضرورت شروع روز با تلاش علمی است. این تعبیر، به فعالیت روزانه و تعهد همیشگی جوانان اشاره دارد. امام(ع) جوان را به عنوان عنصری پویا میخواهد که هرگز از جریان علم جدا نمی‌شود، چه در مقام آموزشدهنده (عالم) و چه آموزشگیرنده (متعلم).  

- این رویکرد با آیهی قرآنی «وَقُل رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا» (طه:۱۱۴) همسوست که بر رشد مستمر دانش تأکید میکند.  

۲. جوانی؛ فرصتی طلایی برای ساختن هویت  

- امام(ع) مخاطب را «شاب» (جوان) قرار میدهد، زیرا دوران جوانی، اوج توانمندی جسمی و فکری است. در روایات دیگر نیز بر استفاده از این دوران تأکید شده است، مانند حدیث «اُغْتَنِمْ خَمْساً قَبْلَ خَمْسٍ: شَبابَكَ قَبْلَ هَرَمِكَ…» (بحار الأنوار، ج۷۷).  

- جوانی، زمان شکل‌گیری باورها و جهت‌گیری‌های زندگی است. پرکردن این دوره با علم، مانع انحرافات و زمینه‌ساز ساخت جامعه‌ای آگاه است.  

۳. دوگانه‌ی عالم و متعلم؛ زنجیرهای به هم پیوسته  

- امام(ع) جوانان را بین دو حالت «عالم» و «متعلم» محدود میکند. این تقسیم‌بندی نشان میدهد جامعه‌ی اسلامی نیازمند چرخهی دانش است:  

  - عالِم: نماد تولید علم و انتقال آن به نسل بعد.  

  - مُتَعَلِّم: نماد پذیرش علم و آمادگی برای تبدیل شدن به عالم.  

- این نگاه، با حدیث «کونوا دَعاةً لِلنّاسِ بِغَیرِ أَلْسِنَتِکُم» (بحار الأنوار، ج۶۷) هماهنگ است که بر نقش الگویی عالمان در جامعه تأکید دارد.  

 ۴. علم؛ سلاحی در برابر جهل و انحراف  

- دوران امام صادق(ع)، عصر برخورد افکار و فرقه‌های اسلامی بود. ایشان با تأسیس حوزهی علمیۀ جعفری، شیعیان را به دانش مجهز می‌کردند تا در برابر شبهات مقاوم باشند. این حدیث نیز در همان راستا، علم را «سلاح مؤمن» (طبق روایات دیگر) میداند.  

- در قرآن نیز آمده است: «قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ» (الزمر:۹)، که نابرابری دانا و نادان را نشان میدهد.  

۵. تعهد اجتماعی جوانان در گرو دانش  

- امام(ع) جوانان شیعه را مخاطب قرار میدهد، زیرا آنان مسئولیت‌پذیری بیشتری در قبال جامعه دارند. جوانِ عالم یا دانشجو، نه تنها برای خود، بلکه برای اصلاح جامعه تلاش میکند. این موضوع با مفهوم «أمر به معروف و نهی از منکر» پیوند می‌خورد که نیازمند بصیرت علمی است.  

- در حدیثی از پیامبر(ص) آمده است: «إِذَا ظَهَرَ الْجَهْلُ فِي أُمَّتِي فَعَلَى الْعَالِمِ أَنْ یُظْهِرَ عِلْمَهُ» (کافی، ج۱)، که نقش اجتماعی عالمان را برجسته می‌کند.  

۶. آیا همه باید عالم شوند؟  

- شاید این پرسش مطرح شود که آیا همهی جوانان استعداد یا امکان علمی شدن دارند؟ پاسخ در خود حدیث نهفته است: «متعلم» بودن به معنای تلاش برای یادگیری حتی در سادهترین سطوح است. اسلام به نیت و تلاش بیش از نتیجه اهمیت میدهد، چنانکه در حدیثی آمده است: «النیةُ أبلغُ من العمل» (بحار الأنوار، ج۶۷).  

این حدیث، می‌گوید 

- فردی: جوان باید هویت خود را با علم و تلاش علمی تعریف کند.  

- اجتماعی: جامعه‌ی شیعی باید بستری برای آموزش مداوم فراهم کند تا نسل جوان در دام جهل و انحراف نیفتد.  

- الهیاتی: علم‌آموزی، عبادتی بزرگ است که انسان را به تقرب الهی میرساند.  

امروزه این روایت میتواند الهام‌بخش سیاست‌گذاریهای آموزشی، تشویق به تأسیس مراکز علمی و تقویت روحیه‌ی پرسشگری در جوانان باشد.