تندخویی؛ دیوانگی موقت یا بیماری پایدار؟
تندخویی؛ دیوانگی موقت یا بیماری پایدار؟
قَالَ (علیه السلام): “الْحِدَّةُ ضَرْبٌ مِنَ الْجُنُونِ، لِأَنَّ صَاحِبَهَا يَنْدَمُ؛ فَإِنْ لَمْ يَنْدَمْ، فَجُنُونُهُ مُسْتَحْكِمٌ “
تندخويى بى مورد نوعى ديوانگى است، زيرا كه تندخو پشيمان مى شود، و اگر پشيمان نشد پس ديوانگى او پايدار است
(تفسیر حکمت ۲۵۵ نهج البلاغه)
امام علی (علیه السلام) در این حکمت کوتاه و تکاندهنده، با استفاده از تشبیهی دقیق و هشدارآمیز، یکی از مخربترین رذایل اخلاقی را تحلیل میفرمایند. ایشان میفرمایند: «تندخویی بیمورد، نوعی دیوانگی است، زیرا تندخو پشیمان میشود، و اگر پشیمان نشد، پس دیوانگی او پایدار است.»
این جمله را میتوان در دو لایه اصلی بررسی کرد:
لایه اول: تندخویی به مثابه «جنون موقت»
امام (ع) میفرمایند تندخو “پشیمان میشود". این بخش، اشاره به حالت طبیعی و شایع تندخویی دارد:
· از دست دادن عقل
در لحظه خشم، “عقل” که فرمانده و مدیر وجود انسان است، کنار رفته و غریزه و هیجان، کنترل فرد را به دست میگیرد. در این حالت، انسان حرفی میزند یا کاری میکند که در حالت عادی هرگز انجام نمیدهد. این دقیقاً شبیه حالت “جنون” است که در آن، تمییز و تشخیص از بین میرود.
· بازگشت عقل و پشیمانی
وقتی طوفان خشم فروکش میکند، عقل بازمیگردد و فرد به وضوح نتایج شوم رفتار خود را میبیند: رابطهای که شکست، حرمتی که شکسته شد، تصمیمی که اشتباه از آب درآمد. اینجاست که “پشیمانی” همچون یک زنگ هشدار طبیعی، روح فرد را میآزارد. این پشیمانی، در حقیقت نشانه “سلامت عقل” و امید برای بازگشت است.
لایه دوم: تندخویی به مثابه «جنون پایدار»
اما امام (ع) هشدار جدیتری نیز میدهند: «و اگر پشیمان نشد، پس دیوانگی او پایدار است.»
· مرضی شدن رذیله
وقتی فردی پس از تندخویی و انجام اعمال نسنجیده، هیچ احساس پشیمانی نمیکند، یعنی “عقل” او حتی پس از آرام شدن نیز دیگر نمیتواند عملکرد خود را بازیابد. این حالت از یک “ضعف اخلاقی” ساده گذشته و به یک “بیماری روحی و روانی پایدار” تبدیل شده است.
· توجیه رفتار نادرست
چنین افرادی رفتارهای مخرب خود را توجیه میکنند و خود را محق میدانند. آنها دیگر توانایی نقد خود و دیدن اشتباهاتشان را از دست دادهاند. این همان “جنون مستحکم” است که درمان آن به مراتب سختتر است.
این حکمت برای زندگی روزمره ما بسیار کاربردی است
1. پشیمانی، نشانه امید است
اگر پس از عصبانیت، از رفتار خود پشیمان میشویم، این یک موهبت است. این پشیمانی را سرکوب نکنیم؛ بلکه آن را نقطه شروعی برای تمرین بر کنترل خشم قرار دهیم.
2. خطر بیتفاوتی
اگر در خود یا اطرافیان میبینیم که پس از عصبانیتهای مکرر و آسیبزا، هیچ گونه ندامتی وجود ندارد، این یک “علامت خطر جدی” است و نیاز به یک بازنگری اساسی و احتمالاً مشاوره دارد.
3. راه درمان
امام (ع) با اشاره به “پشیمانی"، راه درمان را نیز نشان میدهند: “خودآگاهی” و “مراقبه پس از عمل". پس از هر بار عصبانیت، با خود خلوت کنیم و آثار شوم آن را مرور کنیم. این عمل، انگیزه ما برای تقویت “حلم” و “بردباری” را افزایش میدهد.
نتیجه نهایی
امام علی(علیه السلام) به ما میآموزند که تندخویی تنها یک “بداخلاقی” ساده نیست، بلکه یک “بیماری روحی” است که عقل را مختل میکند. پشیمانی، داروی این بیماری است و اگر این دارو اثر نکند، بیماری به مرحله خطرناک و مزمن رسیده است. بیاییم با تمرین صبر و تفکر، عقل خود را همیشه حاضر و ناظر بر اعمالمان نگه داریم.
نهج البلاغه، حکمت ۲۵۵