فرهنگی

تربیت فرزند از نگاه امام کاظم(ع)؛ مرز ظریف میان قهر تربیتی و خشونت

مقدمه

تربیت فرزند در مکتب شیعه، نه بر پایه خشونت است و نه بر رهاشدگی. اهل‌بیت علیهم‌السلام، دقیق‌ترین الگوهای تربیتی را ارائه داده‌اند؛ الگوهایی که هم کرامت کودک را حفظ می‌کند و هم اقتدار والدین را. یکی از عمیق‌ترین و کاربردی‌ترین روایات در این زمینه، کلام کوتاه اما راهبردی امام موسی کاظم علیه‌السلام است؛ حدیثی که می‌تواند بسیاری از خطاهای رایج در تربیت فرزند را اصلاح کند.

امام موسی کاظم علیه‌السلام فرمودند:

«لاتَضْرِبْهُ وَاهْجُرْهُ وَلاتُطِلْ.»

(شخصى مى‌گويد: از دست فرزندم نزد امام كاظم عليه‌السلام شكايت كردم، حضرت فرمودند:)

🔹 او را كتك نزن و با وى قهر كن، اما قهر را طولانى نكن!

📚 بحارالأنوار، جلد ۱۰۴، صفحه ۹۹

تفسیر و تحلیل حدیث 

۱. «لا تضربه»؛ نفی خشونت در تربیت

امام کاظم علیه‌السلام صریحاً «ضرب» را نفی می‌کنند. در منطق شیعه، کودک امانت الهی است، نه ملک شخصی والدین. خشونت بدنی، هرچند با نیت اصلاح، غالباً نتیجه معکوس دارد و به جای تربیت، «ترس، عقده و فاصله عاطفی» می‌سازد.

این نگاه، امتداد همان سیره نبوی است که پیامبر اکرم ﷺ هرگز کودکی را تنبیه بدنی نکردند.

۲. «واهجره»؛ قهر به‌عنوان ابزار تربیتی، نه انتقام

قهر در این روایت، حذف مطلق رابطه نیست؛ بلکه یک «پیام تربیتی» است. در نگاه اهل‌بیت علیهم‌السلام، گاهی محرومیت عاطفیِ کوتاه‌مدت، اثرگذارتر از صدها تذکر زبانی است.

این قهر، نشانه خشم نیست؛ بلکه نشانه ناراحتی آگاهانه و حساب‌شده والد از رفتار نادرست فرزند است.

۳. «ولا تُطِل»؛ خطر قهر طولانی

نکته کلیدی حدیث همین جمله پایانی است. امام علیه‌السلام می‌دانند که قهر اگر طولانی شود:

تبدیل به کینه می‌شود

امنیت روانی کودک را از بین می‌برد

رابطه والد و فرزند را تخریب می‌کند

در منطق شیعه، اصلاح باید «درِ بازگشت» داشته باشد. قهر طولانی، راه بازگشت را می‌بندد و کودک را به لجبازی یا انزوا سوق می‌دهد.

۴. توازن میان محبت و اقتدار

این روایت، یک الگوی سه‌مرحله‌ای تربیتی ارائه می‌دهد:

نه خشونت

نه بی‌تفاوتی

نه قطع رابطه طولانی

بلکه اقتدارِ همراه با محبت.

همان الگویی که در سیره امامان علیهم‌السلام می‌بینیم؛ حتی در برخورد با خطاکاران.

۵. کاربست اجتماعی و امروزی حدیث

در دنیای امروز، که کودکان با بحران هویت، فضای مجازی و فشار همسالان مواجه‌اند، این حدیث بیش از همیشه کاربردی است.

والدی که به این توصیه علوی عمل می‌کند:

فرزندش را نمی‌ترساند

شخصیت او را خرد نمی‌کند

و در عین حال، بی‌قید و رها هم نیست

جمع‌بندی

کلام امام کاظم علیه‌السلام، یک «منشور تربیت فرزند» است:

نه کتک، نه رهاسازی، نه قهرِ طولانی

بلکه تربیتی عاقلانه، کرامت‌محور و اصلاح‌گر.

این همان تربیتی است که انسان می‌سازد، نه فقط کودکِ مطیع