فرهنگی

اشتباه بزرگ در مسیر رشد شخصی! (تفاوت جالب “ادب” و “عقل” از زبان امام باقر)

امام باقر علیه السلام:

ادب به دست آمدنى و اکتسابى است؛ پس هر کس بر خود سخت گیرد، بر آن دست یابد ولى عقل هدیه اى از جانب خداى متعال است و به هرکس که بخواهد مى بخشد. پس هرکس خود را در آن به سختی اندازد، جز نابخردى نیفزاید. کافی/ج1/ص24/ح18

این حدیث بسیار عمیق از امام باقر (علیه السلام) تمایز مهمی بین امور اکتسابی و امور موهبتی را نشان می‌دهد. در ادامه، تفسیر و تحلیل آن را ارائه می‌دهم.

تفسیر و تحلیل حدیث

امام باقر (ع) در این روایت، دو مفهوم اساسی در سیر تکاملی انسان را از هم جدا می‌کنند:

۱. ادب (رفتار شایسته و تربیت نفس) - امر اکتسابی

· ویژگی: ادب و تربیت نفس، قابل یادگیری و کسب کردن است. مانند یک مهارت که با تمرین و ممارست به دست می‌آید.

· شرط کسب آن: «مَن تَجَلَّدَ عَلَی نَفسِهِ» (هر کس بر خود سخت گیرد). این یعنی موفقیت در این مسیر، نیازمند اراده، پشتکار، مجاهدت و تحمل سختی است. انسان باید با خواهش‌های نفسانی مبارزه کند تا ملکات اخلاقی در او نهادینه شود.

· نتیجه: اگر کسى بر خود سخت بگیرد، حتماً به ادب دست می‌یابد.

۲. عقل (بینش و فهم عمیق) - امر موهبتی

· ویژگی: عقل حقیقی (که فراتر از هوش معمولی است) یک هدیه الهی است. منشأ آن خداست و به هر کس که بخواهد، اعطا می‌شود.

· شرط کسب آن: اینجا نکته کلیدی است. امام می‌فرمایند: «فَمَن تَجَلَّدَ فِیهَا لَم یَزْدَدْ إِلَّا سَفَهًا» (پس هر که در [کسب] آن بر خود سخت گیرد، جز بر سبک ساریش افزوده نشود). یعنی عقل را نمی‌شود با زور و تلاش مستقیم به دست آورد. اگر کسی بخواهد با زحمت و سخت‌گیریِ صرف، عقل را به دست آورد، نتیجه معکوس می‌گیرد و فقط بر سفاهت و حماقت او افزوده می‌شود.

· راه دریافت عقل: کلید دریافت این هدیه الهی، تزکیه نفس، تقوا، دعا و ایجاد ظرفیت برای دریافت آن است، نه تلاش مستقیم و خسته‌کننده.

پیام کلی: برای رشد و تعالی، باید بین ساحت تلاش (در حوزه اخلاق و ادب) و ساحت دریافت (در حوزه بینش و عقل) تفاوت قائل شویم. باید در جای خود تلاش کرد و در جای دیگر، ظرفیت ساخت و طلب کرد.

این حدیث مسیر بسیار دقیق و هوشمندانه‌ای را برای خودسازی واقعی ترسیم می‌کند و از تلاش‌های بی‌ثمر و نتیجه‌عکس جلوگیری می‌نماید.