فرهنگی

غلطک سنت یا منبر مدرن؟ نقدی بر شیوه‌های آموزش در حوزه‌های علمیه

علامه حسن‌زاده آملی(ره) در کتاب «هزار و یک کلمه» خاطره‌ای آموزنده نقل می‌کند:

در دوران تحصیل، هنگامی که از استادش (شعرانی) پرسید آیا می‌تواند «شفای» ابن‌سینا را نزد استاد دیگری نیز بخواند، استاد در پاسخ تأکید کرد: «طلبه باید پیش مُلای کتابی درس بخواند»؛ استادی که تسلط عمیق بر متن دارد، نه فقط اطلاعات گسترده از خارج کتاب.

چند نکته کلیدی از این روایت:

✅ متن‌فهمی؛ مهارت طلبه حرفه‌ای

در سنت حوزه، آزمون اجتهاد با فهم متون معیار مثل «جواهرالکلام» سنجیده می‌شد. زیرا اگر طلبه‌ای نتواند مقصود فقهای بزرگ را از متن دربیاورد، چگونه می‌خواهد آیات و روایات را — که فهمشان دشوارتر است — بفهمد؟

✅ تلخیص‌خوانی، آفت دانش حوزوی

متأسفانه امروزه بسیاری از طلاب به «ترجمه‌خوانی» و «تلخیص‌خوانی» روی آورده‌اند، غافل از اینکه هستهٔ اصلی آموزش حوزوی، «متن‌فهمی عمیق» است. بدون این مهارت، طلبه از میراث عظیم حوزوی محروم می‌ماند و مجبور به تکرار مکررات یا تکیه بر رأی شخصی می‌شود.

✅ متن‌محوری؛ تنها راه استنباط از وحی

علوم وحیانی ذاتاً متن‌محورند. اگر طلبه نتواند از رسائل و مکاسب، مراد مؤلف را استخراج کند، قطعاً از استنباط آیات و روایات ناتوان خواهد بود. مهارت اصلی، «شیر دوشیدن از متن» است، نه فقط «شیر آماده خوردن».

✅ نقص در تدریس: ارائه محتوا از «خارج متن»

در کلاس‌های حوزه معمولاً پنج بخش باید ارائه شود: ۱.ارائه محتوای خارج از متن

۲. نظرات شروح

۳. نکات ادبی، منطقی و ترجمه دقیق متن ← اصل کار استاد در سنت

۴. نقد متن

۵. مقایسه با کتب دیگر

اما امروزه عموماً فقط بخش اول ارائه می‌شود و باقی بر عهدهٔ طلبه می‌ماند. در حالی که در سنت، استاد متن را «صاف» می‌کرد و طلبه با پیش‌مطالعه، فقط نقاط نامفهوم را می‌پرسید.

✅ استاد متن‌خوان یا منبری؟

گاه علت گرایش اساتید به تدریس «خارج متن» این است که خودشان نیز تسلط کامل بر متن درسی ندارند. این نقیصه باید جبران شود تا دروس حوزه، دوباره بر «غلطک متن‌محوری» بچرخند، نه به منبری‌های صرف تبدیل شوند.

ثروت: نعمت الهی یا بلا؟ نگاهی قرآن‌محور به نقش دوگانه پول در زندگی انسان

قرآن کریم نه موافقِ مطلقِ پول است و نه مخالفِ مطلق آن. بلکه پول را یک «وسیله» و یک «آزمون بزرگ» می‌داند. موضع قرآن را می‌توان در چند محور خلاصه کرد:

۱. پول به عنوان «زینت» و وسیله‌ای برای عمران:

· همان‌طور که در آیه ۴۶ سوره کهف آمده، مال (که پول بخشی از آن است) «زینة الحیوة الدنیا» است. یعنی وسیله‌ای برای آراستگی و قوام زندگی دنیا.

· پول می‌تواند وسیله‌ای برای رفع نیازها، انجام کارهای خیر، کمک به دیگران، تأمین خانواده و حتی تقویت جامعه اسلامی باشد. در این حالت، خوب و مطلوب است.

۲. پول به عنوان «فتنه» و عامل طغیان:

· قرآن در آیات متعدد (مانند همزه:۲-۴، علق:۶-۷، کهف:۳۴) هشدار می‌دهد که اگر پول باعث «فراموشی خدا»، «تکبر»، «ظلم» و «دلبستگی افراطی به دنیا» شود، بلایی ویرانگر است.

· پول‌پرستی به شدت مذموم است: «و تحبون المال حباً جماً» (فجر:۲۰) - و مال را دوستی‌ای فراوان دارید.

۳. پول به عنوان «آزمون» (ابتلاء):

· آیه ۱۵ سوره تغابن می‌فرماید: «إنما أموالکم و أولادکم فتنة…» - اموال و فرزندانتان فقط وسیله آزمایش هستند.

· هر فردی با میزان دارایی‌اش آزموده می‌شود که آیا شکرگزار است و درست مصرف می‌کند، یا طغیان می‌کند و مسیر تباهی را پیش می‌گیرد.

۴. معیار نهایی: «باقیات الصالحات»

· قرآن در ادامه همان آیه کهف، «باقیات الصالحات» (اعمال شایسته پایدار) را برتر از مال و فرزند می‌داند.

· این به معنای نفی مال نیست، بلکه تأکید بر اولویت‌بندی است. پول باید در مسیر خیر و تقوا هزینه شود تا ارزش ابدی پیدا کند.

جمع‌بندی نهایی:

· هدف از پول مهم‌تر از خود پول است. اگر هدف، رشد، خدمت و عبادت باشد، پول نعمت است.

· نحوه کسب پول (حلال یا حرام) و نحوه خرج آن (در راه خدا یا هوای نفس) تعیین‌کننده ارزش اخلاقی آن است.

· نگاه قرآن کاربردی و متعادل است: هم از تجمل‌گرایی و اسراف نهی می‌کند (اسراف:۲۶-۲۷) و هم انفاق در راه خدا را تشویق می‌کند (بقره:۲۶۱).

· احترام به انسان پولدار مشروط است: به فرد متعهد، مسئول و خیر احترام گذاشته می‌شود، نه صرفاً به دلیل دارایی‌اش.

نتیجه برای زندگی عملی:

انسان مؤمن می‌تواند و حتی تشویق می‌شود برای تأمین معاش حلال، استقلال مالی و توانایی خدمت، تلاش اقتصادی کند. اما باید مراقب قلبش باشد: پول را هدف قرار ندهد، دلبسته آن نشود، و همواره از آن به عنوان پُلی برای رسیدن به رضای خدا استفاده کند.

این نگاه متعالی، هم از رهبانیت و فقرگرایی افراطی پرهیز می‌کند و هم از مادی‌گرایی و ثروت‌پرستی دوری می‌جوید.

اشک یار. شعری از مقام معظم رهبری

شعری زیبا از امام خامنه ای

من از اشکی که میریزد ز چشم یار میترسم

از آن روزی که مولایم شود بیمار میترسم!

همه ماندیم در جهلی شبیه عهد دقیانوس

من از خوابیدن مهدی درون غار میترسم!

رها کن صحبت یعقوب و کوری و غم و فرزند

من از گرداندن یوسف سر بازار میترسم

همه گویند این جمعه بیا اما درنگی کن

از اینکه باز عاشورا شود تکرار میترسم!

سحر شد آمده خورشید اما آسمان ابریست

من از بی مهری این ابرهای تار میترسم!

تمام عمر خود را نوکر این خاندان خواندم

از آن روزی که این منصب کنم انکار میترسم!

طبیبم داده پیغامم بیا دارویت آماده است

از آن شرمی که دارم از رخ عطار میترسم!

شنیدم روز وشب از دیده ات خون جگر ریزد

من از بیماری آن دیده خونبار میترسم!

به وقت ترس و تنهایی،تو هستی تکیه گاه من

مرا تنها میان قبر خود نگذار، میترسم!

دلت بشکسته از من،لکن ای دلدار رحمی کن

که از نفرین و عاق والدین بسیار میترسم!

هزاران بار من رفتم،ولي شرمنده برگشتم

ز هجرانت نترسیدم ولی این بار میترسم

چرا نوجوانان اینقدر به تأیید دیگران اهمیت می‌دهند؟ نگاهی به رشد اخلاقی از دید کلبرگ

براساس نظریه لارنس کلبرگ، نوجوانان در مرحله خاصی از رشد اخلاقی، به شدت بر رضایت و تأیید اطرافیان متمرکز می‌شوند. این فقط یک رفتار ساده نیست؛ بلکه نشانگر تحول عمیق در استدلال اخلاقی آنهاست.

🔍 سطح دوم: اخلاق متعارف 

نوجوانان در این مرحله، از استدلال اخلاقی پیش-متعارف (که مبتنی بر ترس از مجازات یا جلب پاداش است) فراتر رفته و وارد فاز “اخلاق متعارف” می‌شوند. این سطح شامل دو مرحله کلیدی است:

💖 مرحله ۳: جهت‌گیری “پسر/دختر خوب”

در این مرحله:

· نوجوان سعی می‌کند دیگران را خشنود سازد، به خصوص افرادی که برایش مهم هستند.

· معیار اخلاقی، جلب تحسین و تأیید است.

· عملی که تأیید دیگران را به دنبال داشته باشد، از نظر اخلاقی قابل دفاع تلقی می‌شود.

· هماهنگی بین‌فردی به یک ارزش کلیدی تبدیل می‌شود.

⚖️ مرحله ۴: حفظ نظم و قانون اجتماعی

پس از تثبیت مرحله قبل، نوجوان به درک عمیق‌تری می‌رسد:

· اطاعت از قوانین نه برای اجتناب از مجازات، بلکه برای حفظ نظم جامعه است.

· هر عملی که مطابق مقررات جامعه باشد و مورد تأیید مراجع قدرت قرار گیرد، اخلاقاً قابل قبول است.

· احساس وظیفه برای رعایت قوانین در او شکل می‌گیرد.

📊 چرا این مرحله مهم است؟

این دوره، پایه‌های شهروندی مسئول و احترام به هنجارهای اجتماعی را در نوجوان شکل می‌دهد. اگرچه هنوز به استدلال اخلاقی پسامتعارف (که مبتنی بر اصول جهانی است) نرسیده، اما گامی ضروری در مسیر بلوغ اخلاقی است.

درک این مراحل به والدین و مربیان کمک می‌کند تا:

· انتظارات واقع‌بینانه‌ای از نوجوان داشته باشند.

· به جای سرکوب، مسیر رشد اخلاقی او را هدایت کنند.

· زمینه را برای ورود به مراحل بالاتر تفکر اخلاقی فراهم سازند.

رشد اخلاقی یک مسیر تدریجی است و هر مرحله، سنگ بنای مرحله بعدی است.

آیا والدین مجاز به خشمگین شدن هستند؟ راهنمای ابراز خشم سالم در تربیت

بسیاری از والدین فکر می‌کنند برای تربیت درست، باید همیشه صبور و آرام باشند. اما دکتر جینات در کتاب «کودک، خانواده، انسان» نظریه جالبی دارد: ابراز خشم بدون توهین نه تنها مجاز است، بلکه می‌تواند یک ابزار تربیتی مؤثر باشد.

نکته کلیدی اینجاست که والدین می‌توانند احساس عصبانیت واقعی خود را نشان دهند، اما به شرطی که به شخصیت کودک حمله نکنند. این تفاوت بین گفتن «تو شلخته‌ای!» و گفتن «دیدن این اتاق به هم ریخته من را واقعاً عصبانی می‌کند» است.

وقتی به جای برچسب زدن، احساس و وضعیت را توصیف می‌کنیم:

· کودک رفتار نامناسب را درک می‌کند.

· عزت نفس او آسیب نمی‌بیند.

· رابطه والد-فرزندی حفظ می‌شود.

مثال‌های عملی از بیان خشم سالم:

· «من واقعاً از دیدن این همه وسایل ریخته روی زمین ناراحت شدم.»

· «ظاهر اتاق تو در حال حاضر برای من خوشایند نیست.»

· «وقتی می‌بینم اسباب‌بازی‌ها بعد از بازی جمع نمی‌شوند، عصبانی می‌شوم.»

این روش به کودک می‌آموزد که: ۱.احساسات دیگران را درک کند. ۲.مسئولیت رفتارش را بپذیرد. ۳.بدون ترس از حمله شخصیتی، رفتارش را اصلاح کند.

والدین کامل نیستند؛ انسان‌هایی با احساسات واقعی هستند. ابراز خشم به شیوه سالم نه تنها آسیبی نمی‌زند، بلکه الگوی ارزشمندی از مدیریت احساسات برای کودکان خواهد بود.