فرهنگی

امر به معروف و نهی از منکر: تجلی خلافت الهی در زمین

پیامبر اکرم (ص): «مَن أمَرَ بِالمَعروفِ و نَهى عَنِ المُنكَرِ فهُوَ خَليفَةُ اللّهِ في الأرضِ، و خَليفَةُ رَسولِهِ».

هر كه امر به معروف و نهى از منكر كند، او جانشين خدا در زمين و جانشين رسول اوست (مستدرك الوسائل : ج۱۲ ص۱۷۹ ح۱۳۸۱۷).

تحلیل محتوایی حدیث 

این حدیث از پیامبر اکرم(ص) در مستدرک الوسائل دو محور اساسی را در مسئولیت دینی و اجتماعی مسلمانان ترسیم می‌کند:  

 ۱. جایگاه بلندِ فریضه امر به معروف و نهی از منکر

- پیامبر(ص) انجام‌دهندگان این فریضه را «خلیفه الله» و «خلیفه رسول الله» می‌خوانند. این تعبیر نشان می‌دهد که این وظیفه، تنها یک دستور اخلاقی نیست، بلکه مقامی الهی است که انسان را در جایگاه نمایندگی خداوند بر زمین قرار می‌دهد.  

- در قرآن نیز بر این مسئولیت تأکید شده است: «وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ» (آل عمران: ۱۰۴).  

 ۲. شرایط و فلسفه اجرای این فریضه 

- شرایط: طبق روایات اهل‌بیت(ع)، امر به معروف باید با آگاهی، حکمت و رعایت مراتب انجام شود تا تأثیرگذار باشد. امام علی(ع) می‌فرمایند: «مَنْ أَمَرَ بِمَعْرُوفٍ فَلْیَکُنْ أَمْرُهُ بِمَعْرُوفٍ» (نهج‌البلاغه، حکمت ۲۵۶).  

- فلسفه: این فریضه، ضامن حفظ سلامت اخلاقی جامعه و جلوگیری از گسترش فساد است. به گفته امام خمینی(ره): «اگر امر به معروف و نهی از منکر تعطیل شود، جامعه به تباهی می‌گراید».  

 ۳. تفاوت با مفهوم خلافت سیاسی 

- در این حدیث، خلافت به معنای سلطه سیاسی نیست، بلکه رهبری معنوی و الگو بودن در احیای ارزش‌هاست. این مفهوم با نظریه ولایت فقیه که رهبری را مرجع حفظ ارزش‌های دینی می‌داند، همسوست.  

 ۴. شمولیت همگانی 

- این وظیفه تنها بر عهده حاکمان یا عالمان دینی نیست، بلکه هر مسلمانی به اندازه توان و دانش خود مسئول است. امام صادق(ع) می‌فرمایند: «باید امر به معروف و نهی از منکر کنید، وگرنه اشرار بر شما مسلط می‌شوند» (کافی، ج۵، ص۵۶).  

امر به معروف و نهی از منکر، ستون دین و نشانه حیات جامعه اسلامی است. انجام این فریضه با رعایت شرایط، نه تنها جامعه را از فساد نجات می‌دهد، بلکه انسان را به مقام خلیفه‌اللهی نزدیک می‌کند. امروزه با چالش‌هایی مانند نسبی‌گرایی اخلاقی، احیای این فریضه نیازمند آگاهی‌بخشی و الگوسازی عملی است.  

 پیمان عشق: پنج قانون برای استحکام رابطه عاطفی

 قوانینی با نگاهی به اصول روانشناسی ارتباطات و مطالعات خانواده طراحی شده‌اند و بر سه محور اساسی تأکید دارند:  

۱. نگرش مشترک به رابطه (جهان‌بینی واحد) 

- تعریف: تأکید بر اینکه زوجین «هم‌تیم» هستند، نه رقیب. این نگرش با نظریه «ما» در روانشناسی خانواده همسوست که رابطه را به مثابه یک سیستم یکپارچه می‌بیند.  

- پیامد: کاهش رفتارهای رقابتی و افزایش روحیه همکاری.  

 ۲. مدیریت هیجانات در تعارضات

- ممنوعیت شکستن حرمت‌ها 

  - مطالعات نشان می‌دهند ۸۷٪ از زوج‌هایی که در زمان خشم از توهین یا تحقیر پرهیز می‌کنند، رضایت بیشتری از رابطه دارند.  

  - راهکار: ایجاد «قاعده زمان استراحت»؛ مثلاً گفتن «الان نیاز دارم ۱۰ دقیقه تنها باشم تا آرام شوم».  

۳. پذیرش طبیعی بودن اختلاف نظر 

- نظریه: بر اساس پژوهش‌های جان گاتمن، وجود تعارضات لزوماً نشانه شکست رابطه نیست، بلکه شیوه مدیریت آن تعیین‌کننده است.  

- مثال: اختلاف بر سر تربیت فرزند می‌تواند فرصتی برای کشف ارزش‌های مشترک باشد.  

 ۴. هدف‌گذاری «برد-برد» در گفتگو

- تعریف: جایگزینی ذهنیت «پیروزی فردی» با «حل مسئله جمعی».  

- تکنیک: استفاده از جملاتی مانند «چطور می‌تونیم هر دو به خواسته‌هامون برسیم؟»  

 ۵. اولویت‌دهی به نیازهای طرفین 

- نظریه: مطابق مدل «مثلث عشق استرنبرگ»، توجه به نیازهای عاطفی، شاخصه اصلی عشق «صمیمیانه» است.  

- راهکار: برنامه‌ریزی جلسات هفتگی برای بررسی رضایت متقابل.  

این قوانین نه تنها از فرسایش عاطفی جلوگیری می‌کند، بلکه رابطه را به بستری برای رشد فردی و جمعی تبدیل می‌کند. اجرای آن‌ها نیازمند:  

- تعهد مداوم به اصول گفتگوی احترام‌آمیز.  

- خودآگاهی هیجانی برای مدیریت خشم.  

- انعطاف‌پذیری در بازتعریف اولویت‌ها.  

این متن پنج عامل اصلی مؤثر در ایجاد دلزدگی زناشویی را بررسی می‌کند که با نگاهی به نظریه‌های روانشناسی خانواده و مطالعات ارتباطی همسوست

۱. مطالبات متناقض
- تعریف: افزایش انتظارات متضاد (مثل توجه عاطفیِ همزمان با استقلال مالی) باعث می‌شود زوجین احساس کنند در دام تقاضاهای بی‌پایان گرفتار شده‌اند.
- پیامد: کاهش رضایت و ایجاد احساس خستگی ناشی از تلاش بی‌ثمر برای برآورده کردن خواسته‌ها.
- راهکار: تعیین مرزهای روشن و اولویت‌بندی نیازها با گفت‌وگوی صادقانه.

۲. توقعات غیرواقع‌بینانه
- مثال: انتظار «عشق رمانتیکِ همیشگی» بدون پذیرش تغییرات طبیعی رابطه.
- نظریه: این موضوع با مفهوم «اسنادهای منفی» در روانشناسی ارتباطات مرتبط است؛ جایی که شکست‌ها به جای شرایط، به شخصیت همسر نسبت داده می‌شود.
- راهکار: جایگزینی کمال‌گرایی با واقع‌بینی و تمرکز بر رشد تدریجی رابطه.

۳. نارضایتی جنسی
- آمار: مطالعات نشان می‌دهند حدود ۴۳% از زوج‌ها در برهه‌ای از زندگی مشترک با چالش‌های جنسی روبه‌رو می‌شوند.
- راهکار: مراجعه به مشاوران جنسی و تقویت ارتباط عاطفی برای بهبود صمیمیت.

۴. تعارضات قدرت‌محور
- تعریف: کشمکش بر سر تسلط در تصمیم‌گیری‌های مالی، تربیتی یا اجتماعی.
- نظریه: بر اساس مدل «تعارض سازنده»، حل اختلافات با احترام متقابل می‌تواند رابطه را تقویت کند، اما تعارضات تخریبی به دلزدگی می‌انجامد.

۵. باورهای ارتباطی مخرب
- انواع
- ذهن‌خوانی: انتظار درک نیازها بدون بیان واضح.
- کمال‌گرایی جنسی: مقایسه رابطه با استانداردهای غیرواقعی.
- راهکار: جایگزینی باورها با گزاره‌های مثبت (مثل اختلاف نظر طبیعی است و می‌تواند فرصتی برای گفت‌وگو باشد).
دلزدگی زناشویی محصول ترکیبی عوامل فوق است. پیشگیری از آن نیازمند:
- گفت‌وگوی مؤثر برای کاهش تعارضات.
- مدیریت انتظارات با تمرکز بر واقعیت‌های رابطه.
- توجه به سلامت جنسی و عاطفی.
- بازنگری باورها و دوری از کلیشه‌های آسیب‌زا.  

استاد شهید مرتضی مطهری در کتاب «حکمت‌ها و اندرزها» سه ویژگی کلیدی افراد ناموفق را برمی‌شمارد و آن را با مبانی روانشناسی و دینی پیوند می‌زند:  

۱. خیال‌بافیِ ویرانگر (به هم بافتن آرزوها)

- نظریه روانشناختی: مطهری با اشاره به «طول امل» (آرزوهای دور و دراز ناممکن)، این پدیده را نشانه‌ای از کمبودهای روانی و ضعف اراده می‌داند. این مفهوم با نظریه‌های روانشناسی انسانگرا (مثل مزلو) همسوست که نیاز به «خودشکوفایی» را در گرو تمرکز بر اهداف واقع‌بینانه می‌دانند.  

پیامد: اتلاف انرژی ذهنی در خیالات، مانع‌ برنامه‌ریزی عملی برای تحقق اهداف می‌شود.  

۲. شکوه‌گریزی به جای چاره‌جویی (آه و ناله زیاد) 

- نقد فلسفی: شکایت‌های مکرر، نشانه‌ای از جبرگرایی منفی است که فرد را در دام «قربانی‌پنداری» گرفتار می‌کند. این رویکرد با آموزه‌های دینی مانند «اُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» (غافر: ۶۰) در تضاد است که بر فعال‌بودن انسان در تغییر شرایط تأکید دارد.  

راهکار: تبدیل انرژی منفی شکایت به اقدام اصلاحی، همانند توصیه روایت «مَنْ رَأَى مُنْکَرًا فَلْیُغَیِّرْهُ».  

۳. غفلت از اصلاح (در فکر چاره نبودن)

- تحلیل جامعه‌شناختی: مطهری با تقسیم انرژی انسان به «مغزی» و «عضلانی»، هشدار می‌دهد که تلفیق این دو در مسیرهای غیرمثبت (مانند خیال‌پردازی و شکایت)، جامعه را به سمت رکود جمعی سوق می‌دهد.  

- طول امل در روایات: امام علی(ع) در نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «إیَّاکَ وَ طُولَ الْأَمَلِ؛ از آرزوهای دراز بپرهیز!» (حکمت ۳۷). این حدیث هشدار می‌دهد که امیدهای واهی، انسان را از «زمان حال» غافل می‌کند.  

- نشاط عملی در سیره معصومین: ائمه(ع) با تأکید بر «العملُ الْیَوْمَ قَبْلَ الْغَدِ» (بحارالأنوار، ج ۷۸)، الگوی عملی‌گرایی مثبت هستند.  مطهری با نگاهی تلفیقی به روانشناسی، فلسفه و دین، نشان می‌دهد که موفقیت در گرو:  

- جایگزینی خیال‌پردازی با هدف‌گذاری مرحله‌ای  

- تبدیل شکایت به اقدام مسئولانه  

- تخصیص انرژی ذهنی به تفکر راه‌حل‌محور است.  

📚 منابع تکمیلی

- کتاب «انسان کامل» اثر مرتضی مطهری  

- نظریه «سلسله مراتب نیازها» از آبراهام مزلو  

امام صادق علیه السلام: “العامِلُ بِالظُّلمِ و المُعينُ لَهُ و الرَّاضِي بهِ شُرَكاءُ ثَلاثَتُهُم” ستمگر و يارى دهنده او و كسى كه به ستم او راضى باشد، هر سه در ستم شريكند(الكافي : ج۲ ص۳۳۳ ح۱۶).

این حدیث از امام صادق(ع) در کتاب الکافی سه گروه را در مسئولیت ظلم شریک میداند:  

۱. ستمگر (عامل ظلم)  

۲. یاور ستمگر(تسهیل‌گر ظلم)  

۳. رضایتدهنده به ستم(سکوت کننده در برابر ظلم)    

  - حتی رضایت خاموش یا بی‌تفاوتی در برابر ظلم، نوعی همکاری منفعلانه محسوب میشود. این مفهوم با آیه قرآنی «وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا» (هود: ۱۱۳) که از گرایش به ظالمان نهی میکند، همسوست.  

  - در فقه اسلامی، این حدیث پایه‌ای برای احکام نهی از منکر و مسئولیت اجتماعی در قبال جلوگیری از ظلم است.  

- پیامدهای عملی  

  - در سطح فردی: هرگونه مشارکت مستقیم یا غیرمستقیم در سیستم‌های ظالمانه (مانند حمایت مالی، تبلیغاتی یا سکوت در برابر تبعیض) گناه محسوب میشود.  

  - در سطح اجتماعی: جامعه اسلامی موظف است سازوکارهایی برای جلوگیری از سهیم شدن در چرخه ظلم ایجاد کند.  

مثال تاریخی

  - در واقعه کربلا، امام حسین(ع) نه تنها با حکومت یزید مخالفت کرد، بلکه کسانی را که با سکوت یا حمایت غیرمستقیم زمینه‌ساز ظلم شدند، سرزنش نمود.  

امام صادق(ع) با این بیان، خط قرمز اسلام را در برابر هرگونه همکاری با نظامهای ستمگر ترسیم می‌کند. این حدیث امروزه در مواجهه با مسائلی مانند نقض حقوق بشر، فساد اقتصادی و تبعیض‌های نظام‌مند، راهنمای عمل برای مسلمانان آگاه است.