فرهنگی

امر به معروف و نهی از منکر: تجلی خلافت الهی در زمین

پیامبر اکرم (ص): «مَن أمَرَ بِالمَعروفِ و نَهى عَنِ المُنكَرِ فهُوَ خَليفَةُ اللّهِ في الأرضِ، و خَليفَةُ رَسولِهِ».

هر كه امر به معروف و نهى از منكر كند، او جانشين خدا در زمين و جانشين رسول اوست (مستدرك الوسائل : ج۱۲ ص۱۷۹ ح۱۳۸۱۷).

تحلیل محتوایی حدیث 

این حدیث از پیامبر اکرم(ص) در مستدرک الوسائل دو محور اساسی را در مسئولیت دینی و اجتماعی مسلمانان ترسیم می‌کند:  

 ۱. جایگاه بلندِ فریضه امر به معروف و نهی از منکر

- پیامبر(ص) انجام‌دهندگان این فریضه را «خلیفه الله» و «خلیفه رسول الله» می‌خوانند. این تعبیر نشان می‌دهد که این وظیفه، تنها یک دستور اخلاقی نیست، بلکه مقامی الهی است که انسان را در جایگاه نمایندگی خداوند بر زمین قرار می‌دهد.  

- در قرآن نیز بر این مسئولیت تأکید شده است: «وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ» (آل عمران: ۱۰۴).  

 ۲. شرایط و فلسفه اجرای این فریضه 

- شرایط: طبق روایات اهل‌بیت(ع)، امر به معروف باید با آگاهی، حکمت و رعایت مراتب انجام شود تا تأثیرگذار باشد. امام علی(ع) می‌فرمایند: «مَنْ أَمَرَ بِمَعْرُوفٍ فَلْیَکُنْ أَمْرُهُ بِمَعْرُوفٍ» (نهج‌البلاغه، حکمت ۲۵۶).  

- فلسفه: این فریضه، ضامن حفظ سلامت اخلاقی جامعه و جلوگیری از گسترش فساد است. به گفته امام خمینی(ره): «اگر امر به معروف و نهی از منکر تعطیل شود، جامعه به تباهی می‌گراید».  

 ۳. تفاوت با مفهوم خلافت سیاسی 

- در این حدیث، خلافت به معنای سلطه سیاسی نیست، بلکه رهبری معنوی و الگو بودن در احیای ارزش‌هاست. این مفهوم با نظریه ولایت فقیه که رهبری را مرجع حفظ ارزش‌های دینی می‌داند، همسوست.  

 ۴. شمولیت همگانی 

- این وظیفه تنها بر عهده حاکمان یا عالمان دینی نیست، بلکه هر مسلمانی به اندازه توان و دانش خود مسئول است. امام صادق(ع) می‌فرمایند: «باید امر به معروف و نهی از منکر کنید، وگرنه اشرار بر شما مسلط می‌شوند» (کافی، ج۵، ص۵۶).  

امر به معروف و نهی از منکر، ستون دین و نشانه حیات جامعه اسلامی است. انجام این فریضه با رعایت شرایط، نه تنها جامعه را از فساد نجات می‌دهد، بلکه انسان را به مقام خلیفه‌اللهی نزدیک می‌کند. امروزه با چالش‌هایی مانند نسبی‌گرایی اخلاقی، احیای این فریضه نیازمند آگاهی‌بخشی و الگوسازی عملی است.