فرهنگی

استاد شهید مرتضی مطهری در کتاب «حکمت‌ها و اندرزها» سه ویژگی کلیدی افراد ناموفق را برمی‌شمارد و آن را با مبانی روانشناسی و دینی پیوند می‌زند:  

۱. خیال‌بافیِ ویرانگر (به هم بافتن آرزوها)

- نظریه روانشناختی: مطهری با اشاره به «طول امل» (آرزوهای دور و دراز ناممکن)، این پدیده را نشانه‌ای از کمبودهای روانی و ضعف اراده می‌داند. این مفهوم با نظریه‌های روانشناسی انسانگرا (مثل مزلو) همسوست که نیاز به «خودشکوفایی» را در گرو تمرکز بر اهداف واقع‌بینانه می‌دانند.  

پیامد: اتلاف انرژی ذهنی در خیالات، مانع‌ برنامه‌ریزی عملی برای تحقق اهداف می‌شود.  

۲. شکوه‌گریزی به جای چاره‌جویی (آه و ناله زیاد) 

- نقد فلسفی: شکایت‌های مکرر، نشانه‌ای از جبرگرایی منفی است که فرد را در دام «قربانی‌پنداری» گرفتار می‌کند. این رویکرد با آموزه‌های دینی مانند «اُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» (غافر: ۶۰) در تضاد است که بر فعال‌بودن انسان در تغییر شرایط تأکید دارد.  

راهکار: تبدیل انرژی منفی شکایت به اقدام اصلاحی، همانند توصیه روایت «مَنْ رَأَى مُنْکَرًا فَلْیُغَیِّرْهُ».  

۳. غفلت از اصلاح (در فکر چاره نبودن)

- تحلیل جامعه‌شناختی: مطهری با تقسیم انرژی انسان به «مغزی» و «عضلانی»، هشدار می‌دهد که تلفیق این دو در مسیرهای غیرمثبت (مانند خیال‌پردازی و شکایت)، جامعه را به سمت رکود جمعی سوق می‌دهد.  

- طول امل در روایات: امام علی(ع) در نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «إیَّاکَ وَ طُولَ الْأَمَلِ؛ از آرزوهای دراز بپرهیز!» (حکمت ۳۷). این حدیث هشدار می‌دهد که امیدهای واهی، انسان را از «زمان حال» غافل می‌کند.  

- نشاط عملی در سیره معصومین: ائمه(ع) با تأکید بر «العملُ الْیَوْمَ قَبْلَ الْغَدِ» (بحارالأنوار، ج ۷۸)، الگوی عملی‌گرایی مثبت هستند.  مطهری با نگاهی تلفیقی به روانشناسی، فلسفه و دین، نشان می‌دهد که موفقیت در گرو:  

- جایگزینی خیال‌پردازی با هدف‌گذاری مرحله‌ای  

- تبدیل شکایت به اقدام مسئولانه  

- تخصیص انرژی ذهنی به تفکر راه‌حل‌محور است.  

📚 منابع تکمیلی

- کتاب «انسان کامل» اثر مرتضی مطهری  

- نظریه «سلسله مراتب نیازها» از آبراهام مزلو