محاسبه نفس: سلاح عاقلان در نبرد با هوای نفس
رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله : أكْيَسُ الكَيِّسِينَ مَن حاسَبَ نَفْسَهُ و عَمِلَ لِما بَعدَ المَوتِ ، و أحْمَقُ الحَمْقى مَنْ أتْبَعَ نَفْسَهُ هَواهُ ، و تَمنّى على اللّه ِ الأمانِيَّ .[بحار الأنوار : 70/69/16 .]
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : زيركترين زيركان كسى است كه از نفْس خويش حساب كشد و براى بعد از مرگ كار كند، و احمق ترين احمق ها كسى است كه نفْس خود را دنباله رو هوس خويش كند و از خدا آرزوها طلبد .
تفسیر حدیث تشويق به محاسبه نفس به استناد به قرآن کریم
این حدیث گوهربین، جامعه انسانی را به دو دسته متضاد تقسیم میکند: عاقلان حقیقی و احمقان واقعی. معیار این تقسیمبندی، نه ثروت، مقام یا دانش ظاهری، بلکه نوع رابطه انسان با «نفس» خویش و برنامهریزی او برای «آخرت» است.
بخش اول: عاقلان حقیقی (أكْيَسُ الكَيِّسِينَ)
پیامبر (ص) میفرمایند زبده عاقلان کسی است که دو ویژگی داشته باشد:
1. «حاسَبَ نَفْسَهُ» (از نفس خویش حساب بکشد):
· تفسیر: «محاسبه نفس» به معنای مرور، ارزیابی و رسیدگی به حساب اعمال، گفتار و حتی نیات در پایان هر روز است. انسان عاقل، خود را در پیشگاه عدل الهی حاضر میبیند و پیش از آنکه در قیامت مورد حسابرسی قرار گیرد، خود، ناظر و قاضی خویش است.
· پشتوانه قرآنی: این مفهوم به وضوح در آیه ۱۸ و ۱۹ سوره حشر آمده است:
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ لِغَدٍ ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ. وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ»
· «ای کسانی که ایمان آوردهاید، از خدا پروا کنید و هر کس باید بنگرد که برای فردای خود [قیامت] چه چیز از پیش فرستاده است. و از خدا پروا کنید [چرا] که خدا به آنچه میکنید آگاه است. و مانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند، پس [خدا هم] آنان را [یاد] خودشان فراموش کرد. آنانند که نافرمانند.»
· نکته: محاسبه نفس، عملی است که انسان را از «فراموشی خود» (أنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ) که بزرگترین خسران است، نجات میدهد.
2. «عَمِلَ لِما بَعدَ المَوتِ» (برای پس از مرگ کار کند):
· تفسیر: عاقل کسی است که دنیا را مزرعه آخرت میداند و همه تلاشهایش در جهت سرمایهاندوزی برای زندگی ابدی است. او عمر، سلامتی، ثروت و تواناییهایش را در مسیری هزینه میکند که سود آن در جهان باقی نصیبش شود.
· پشتوانه قرآنی: قرآن کریم بارها بر این معنا تأکید کرده است، از جمله در سوره بقره، آیه ۸۶:
«أُولَٰئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الْحَيَاةَ الدُّنْيَا بِالْآخِرَةِ»
· «اینان کسانی هستند که زندگی دنیا را به [بهای] آخرت خریداری کردهاند.»
· عاقل حقیقی کسی است که این معامله زیانبار را انجام نمیدهد، بلکه آخرت را با دنیا میخرد.
بخش دوم: احمقان واقعی (أحْمَقُ الحَمْقى)
در نقطه مقابل، پیامبر (ص) احمقترین مردم را کسی میدانند که دو خصلت مهلک داشته باشد:
1. «أتْبَعَ نَفْسَهُ هَواهُ» (نفس خود را پیرو هوسش کند):
· تفسیر: احمق کسی است که عقل و دین را کنار گذاشته و «هواپرستی» را سرلوحه زندگی خود قرار داده است. او اسیر و برده امیال و لذتهای زودگذر نفسانی شده است.
· پشتوانه قرآنی: قرآن کریم در سوره فرقان، آیه ۴۳، هشدار میدهد:
«أَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَٰهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنْتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلًا»
· «آیا دیدی کسی که معبود خود را هوای نفس خویش قرار داده است؟ آیا تو میتوانی [در برابر او] کارسازی [و از گمراهیاش جلوگیری] کنی؟»
· پیروی از هوس، نوعی «بتپرستی مدرن» است که انسان را از مسیر عقلانیت و فطرت سلیم خارج میسازد.
2. «وَ تَمنّى على اللّه ِ الأمانِيَّ» (و بر خدا آرزوها طلبد):
· تفسیر: این فرد که اسیر هوس است، نه تنها عمل صالحی انجام نمیدهد، بلکه با «آرزوهای بیاساس و طولانی» خود را فریب میدهد. او امیدوار است بدون هیچ تلاش و عملی، تنها با دعا و آرزو، بهشت و رحمت الهی را به دست آورد.
· پشتوانه قرآنی: قرآن کریم در سوره نساء، آیه ۱۲۳، به شدت با این اندیشه مخالفت کرده است:
«لَيْسَ بِأَمَانِيِّكُمْ وَلَا أَمَانِيِّ أَهْلِ الْكِتَابِ ۗ مَنْ يَعْمَلْ سُوءًا يُجْزَ بِهِ»
· «[پاداش] به آرزوهای شما و نه به آرزوهای اهل کتاب [مشروط] است. هر کس کار بدی کند، به [سزا]ی آن کیفر میبیند.»
· این آیه به روشنی نشان میدهد که نجات و رستگاری، محصول «عمل صالح» است، نه «آرزوهای پوچ».
این حدیث، یک درس کامل مدیریت زندگی است. عقلانیت حقیقی در نگاه اسلامی، نه در انباشت ثروت و قدرت دنیوی، بلکه در «خودنگری، خودسازی و آخرتنگری» خلاصه شده است. نقطه مقابل آن نیز جهل و حماقتی است که از «هواخواهی و آرزوپرستی» سرچشمه میگیرد.
پیامبر (ص) ، به ما گوش زد میکند که برای رهایی از حماقت و رسیدن به عقلانیت برتر، باید هر روز در محکمه عدالت درونمان حاضر شویم، عملکردمان را بسنجیم و تمام تلاشمان را مصروف ساختن آیندهای درخشان در سرای جاویدان آخرت کنیم.