عدالت؛ ترازوی الهی بر فراز جامعه بشری
بسیار عالی. این کلام گهربار از امیرالمؤمنین علی (ع) یکی از عمیقترین مفاهیم حکومتی و اجتماعی در اسلام را بیان میکند. بنده نیز به عنوان مفسر حدیث، این روایت را با استناد به قرآن کریم و مبانی اسلامی تفسیر میکنم.
—
عنوان جذاب:
عدالت؛ ترازوی الهی بر فراز جامعه بشری
امام علی علیهالسلام: «إنَّ العَدلَ مِيزانُ اللّهِ سُبحانَهُ الَّذي وَضَعَهُ في الخَلقِ، و نَصَبَهُ لإِقامَةِ الحَقِّ، فلا تُخالِفْهُ في مِيزانِهِ، و لا تُعارِضْهُ في سُلطانِهِ».
عدالت، ترازوى خداى سبحان است كه آن را در ميان خلق خود نهاده و براى بر پا داشتن حقّ، نصب كرده است. پس، برخلاف ترازوى او عمل مكن و با قدرتش مخالفت مورز.
📚 غرر الحكم : ح٣٤٦٤
تفسیر حدیث تفسیر حدیث إنَّ العَدلَ مِیزانُ اللّهِ
روایت سه رکن اساسی در مفهوم عدالت را تبیین میکند:
۱. ماهیت عدالت: «مِيزانُ اللّهِ» (ترازوی خدا)
· تفسیر: امام (ع) عدالت را یک “ترازو” معرفی میکنند. ترازو نماد سنجش، تعادل، انصاف و دوری از افراط و تفریط است. این تشبیه نشان میدهد عدالت یک مفهوم انتزاعی نیست، بلکه معیار و ابزار دقیق سنجش تمام امور در جامعه است؛ از تقسیم بیتالمال تا قضاوت بین مردم و اجرای قوانین.
· پشتوانه قرآنی: قرآن کریم در سوره الرحمن، آیه ۷-۹ میفرماید:
«وَالسَّمَاءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِيزَانَ. أَلَّا تَطْغَوْا فِي الْمِيزَانِ. وَأَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلَا تُخْسِرُوا الْمِيزَانَ»
· «و آسمان را برافراشت و ترازو را نهاد. تا در ترازو طغیان نکنید. و وزن را به عدالت برپا دارید و در ترازو مکاهید.»
· نکته: خداوند “ترازو” را به عنوان یک قانون کلی در عالم تکوین (مانند تعادل در طبیعت) و تشریع (عدالت در جامعه) قرار داده است. عدالت امام علی (ع) عینیت همین “ترازوی الهی” در مناسبات انسانی است.
۲. منشأ و هدف عدالت: «وَضَعَهُ فِي الْخَلْقِ» و «لِإِقَامَةِ الْحَقِّ»
· تفسیر: این ترازو دو ویژگی دارد:
· منشأ الهی دارد: عدالت یک امر قراردادی و ساخته بشر نیست «وَضَعَهُ فِي الْخَلْقِ». این مفهوم در فطرت انسانها و نظام آفرینش نهاده شده است. بنابراین، پایهای ثابت و تغییرناپذیر دارد.
· هدفمند است: هدف از نصب این ترازو، «إِقَامَةِ الْحَقِّ» (برپاداشتن حق) است. عدالت وسیلهای است برای اینکه “حق” به صاحبش برسد و “باطل” از میان برود. حقمندی مردم، اجرای قوانین الهی و رعایت شایستگیها، همه در سایه عدالت محقق میشود.
· پشتوانه قرآنی: در سوره حدید، آیه ۲۵ میفرماید:
«لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ»
· «به یقین، پیامبران خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آنان کتاب و ترازو [= مقیاس سنجش حق از باطل] نازل کردیم تا مردم به قسط [عدالت] قیام کنند.»
· نکته: این آیه نشان میدهد یکی از اهداف اصلی ارسال پیامبران و کتب آسمانی، برپایی “عدالت” بوده است.
۳. وظیفه انسان در برابر عدالت: «فَلَا تُخَالِفْهُ» و «لَا تُعَارِضْهُ»
· تفسیر: امام (ع) در پایان یک فرمان قاطع و هشداردهنده صادر میکنند: پس، با ترازوی او مخالفت نورز و با قدرت و حکومتش مقابله مکن. این هشدار به دو شکل است:
· مخالفت در “میزان” (ملاکها): یعنی معیارهای شخصی، حزبی، قومی و جناحی را به جای معیار الهی عدالت قرار دادن. (مثلاً در تقسیم منابع، به جای شایستگی، رابطه را ملاک قرار دادن).
· مقابله با “سلطان” (حکومت و قدرت): یعنی در برابر نظامی که میخواهد این عدالت را اجرا کند بایستیم و مانع شویم. این مخالفت، در حقیقت مقابله با خداست، چرا که عدالت، ترازو و قانون خداست.
· پشتوانه قرآنی: قرآن کریم در سوره نساء، آیه ۱۳۵ سختترین شرط برای قیام به عدالت را بیان میکند:
«كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَىٰ أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ»
· «برای برپاداشتن عدالت قیام کنید و برای خدا گواهی دهید، اگرچه به زیان خودتان یا پدر و مادر و خویشاوندانتان باشد.»
· نکته: این آیه نشان میدهد عدالتورزی حتی باید بر عواطف شخصی و وابستگیهای قومی و خانوادگی ارجحیت داشته باشد. مخالفت با عدالت برای حفظ منافع شخصی یا قومی، دقیقاً نقض این دستور قرآن است.
جمعبندی نهایی:
امام علی (ع) در این حدیث، عدالت را از یک فضیلت اخلاقی فردی به یک سیستم حکمرانی الهی ارتقا میدهد. عدالت، معیار و مقیاس خداوند برای سامان دادن به جامعه است. هرگونه کجسلیقگی، تبعیض و پایمال کردن حقوق مردم، به منزله “تحریف در ترازوی الهی” و “مخالفت با سلطان خدا” بر روی زمین است. این کلام، نه تنها خطاب به حاکمان، بلکه هشداری به تمام اعضای جامعه است که در هر جایگاهی که هستند، حامی و مجری این ترازوی الهی باشند و با آن مخالفت نورزند.