فرهنگی

دل انکارگر: مراتب نهی از منکر در کلام امام علی (ع)

در کتاب «غرر الحکم» از امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، حدیثی ژرف درباره واکنش مؤمن به منکرات اجتماعی آمده است: «إذا رَأى أحَدُكُمُ المُنكَرَ و لَم يَستَطِعْ أن يُنكِرَهُ بِيَدِهِ و لِسانِهِ و أنكَرَهُ بِقَلبِهِ، و عَلِمَ اللّهُ صِدقَ ذلكَ مِنهُ، فقَد أنكَرَهُ» (غرر الحکم، ح ۴۱۵۲)

هر يك از شما كه كار زشت را ببيند و نتواند با دست و زبان خويش به آن اعتراض كند، ولى در دل انكارش كند و خدا بداند كه راست مى‌گويد، وى آن زشت‌كارى را انكار كرده است.

🔍 مراتب نهی از منکر در فقه و اخلاق شیعه

در فقه اسلامی، نهی از منکر دارای سه مرتبه است:

1. انکار با دست: اقدام عملی برای جلوگیری از منکر  

2. انکار با زبان: تذکر، نصیحت یا اعتراض گفتاری  

3. انکار با قلب: نارضایتی درونی و بیزاری قلبی از گناه

امام علی علیه‌السلام در این حدیث، مرتبه سوم را برای شرایطی که انسان توان عملی یا گفتاری ندارد، مشروع و مؤثر می‌داند؛ به شرط آن‌که خداوند صداقت قلبی او را تأیید کند.

🧠 نقش نیت و صداقت

نکته کلیدی در این حدیث، تأکید بر صدق نیت است. انکار قلبی، اگر از روی بی‌تفاوتی یا تظاهر باشد، فاقد ارزش است. اما اگر از روی ایمان، درد، و احساس مسئولیت باشد، نزد خداوند پذیرفته است.

این آموزه، اخلاقی‌ترین شکل نهی از منکر را معرفی می‌کند: حتی اگر زبان و دست بسته باشد، دل مؤمن باید زنده و بیزار از فساد باشد.

⚠️ مسئولیت اجتماعی مؤمن

در جامعه‌ای که منکر رایج شود، سکوت عمومی می‌تواند به عادی‌سازی گناه منجر شود. امام علی علیه‌السلام با این حدیث، به مؤمنان یادآوری می‌کند که حتی در سکوت، باید دلشان انکارگر باشد و این انکار قلبی، اگر صادقانه باشد، نزد خداوند ثبت می‌شود.

📚 نتیجه‌گیری

حدیث شریف امام علی علیه‌السلام، مرز مسئولیت اخلاقی مؤمن را تا عمق دل گسترش می‌دهد. نهی از منکر، تنها در عمل و گفتار نیست؛ بلکه دلِ مؤمن نیز باید از گناه بیزار باشد. این انکار قلبی، اگر با صداقت همراه باشد، نزد خداوند پذیرفته و مؤثر است.

مرز باریک ایمان و کفر: عقلانیت، توکل و خلوص نیت در نگاه امام صادق (ع)

در کتاب شریف «الکافی» اثر کلینی، حدیثی ژرف از امام صادق علیه‌السلام نقل شده که مرز میان ایمان و کفر را نه در ظاهر اعمال، بلکه در عمق عقلانیت انسان می‌بیند: «لَيْسَ بَيْنَ الإِيمَانِ وَ الكُفْرِ إِلَّا قِلَّةُ العَقلِ…»

این بیان، نه تنها تعریف جدیدی از ایمان و کفر ارائه می‌دهد، بلکه عقل را به‌عنوان معیار سنجش ایمان معرفی می‌کند. در ادامه، امام صادق علیه‌السلام توضیح می‌دهند که انسانِ کم‌عقل، به جای توکل بر خداوند، حاجت خود را نزد مخلوقی فقیر و ناتوان می‌برد. در حالی که اگر نیت خود را خالصانه به سوی خداوند متوجه می‌ساخت، خواسته‌اش سریع‌تر و بهتر به اجابت می‌رسید.

🔍 تحلیل حدیث در منابع شیعه

این روایت در جلد اول «الکافی» (طبع الإسلامیة، ص ۲۸) آمده و در زمره احادیث عقل و جهل قرار دارد. شیخ کلینی در این باب، عقل را نه صرفاً ابزار تفکر، بلکه معیار ایمان و کفر معرفی می‌کند. در نگاه امام صادق علیه‌السلام، عقلانیت حقیقی آن است که انسان بفهمد منبع قدرت و رزق، خداوند است، نه مخلوقات محدود.

🧠 عقل، معیار ایمان

در روایات اهل بیت علیهم‌السلام، عقل به‌عنوان حجت درونی انسان شناخته می‌شود. امام کاظم علیه‌السلام نیز در حدیثی دیگر می‌فرمایند:«العقل ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان»؛ عقل آن است که با آن خداوند عبادت شود و بهشت کسب گردد.

پس عقل در مکتب شیعه، نه صرفاً هوش و ذکاوت، بلکه قدرت تشخیص مسیر بندگی و توکل است.

🤲 خلوص نیت و توکل بر خدا

امام صادق علیه‌السلام در ادامه حدیث، به نکته‌ای لطیف اشاره می‌کنند:  

اگر بنده‌ای با نیت خالص، حاجت خود را به درگاه خداوند ببرد، خداوند سریع‌تر از آنچه از مخلوق انتظار دارد، خواسته‌اش را اجابت می‌کند.

این بخش از حدیث، آموزه‌ای بنیادین در اخلاق توحیدی است. توکل، یعنی اعتماد کامل به خداوند، و خلوص نیت، یعنی بریدن از غیر خدا در طلب حاجت. این دو، نشانه عقلانیت ایمانی‌اند.

⚠️ خطر شرک خفی

درخواست از مخلوق، اگر با اعتقاد به استقلال او در اجابت باشد، نوعی شرک خفی است. اما اگر از باب اسباب و وساطت باشد، در چارچوب توحید باقی می‌ماند. امام صادق علیه‌السلام در این حدیث، هشدار می‌دهند که عقل کم، انسان را به سمت شرک عملی می‌کشاند.

نتیجه‌گیری

حدیث شریف امام صادق علیه‌السلام، مرز ایمان و کفر را در عقلانیت و توکل تعریف می‌کند. عقل، در مکتب اهل بیت، ابزار شناخت خداوند و مسیر بندگی است. هرچه عقل کامل‌تر باشد، ایمان ریشه‌دارتر و توکل عمیق‌تر خواهد بود. و هرچه عقل ضعیف‌تر باشد، انسان به مخلوق دل می‌بندد و از خالق غافل می‌شود.

آخرین مرحله انکار منکر؛ وقتی دست و زبانت یاری نمی‌کند

  امام علی علیه‌السلام: «إذا رَأى أحَدُكُمُ المُنكَرَ و لَم يَستَطِعْ أن يُنكِرَهُ بِيَدِهِ و لِسانِهِ و أنكَرَهُ بِقَلبِهِ، و عَلِمَ اللّهُ صِدقَ ذلكَ مِنهُ، فقَد أنكَرَهُ».

  ⁙ «هر يك از شما كه كار زشت را ببيند و نتواند با دست و زبان خويش به آن اعتراض كند، ولى در دل انكارش كند و خدا بداند كه راست مى‌گويد، وى آن زشت كارى را انكار كرده است».

 📚 غرر الحكم : ح٤١٥٢

وداعی که شکایت بود؛ آخرین سخنان حضرت زهرا(س) با زنان قریش(شرح حالی از رنج‌های بانوی دو عالم در تاریخ یعقوبی)

السَّلامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ أَفْضَلِ أَنْبِياءِ اللّٰهِ وَرُسُلِهِ وَمَلائِكَتِهِ، السَّلامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ خَيْرِ الْبَرِيَّةِ، السَّلامُ عَلَيْكِ يَا سَيِّدَةَ نِساءِ الْعالَمِينَ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَالْآخِرِينَ، السَّلامُ عَلَيْكِ يَا زَوْجَةَ وَلِيِّ اللّٰهِ وَ خَيْرِ الْخَلْقِ بَعْدَ رَسُولِ اللّٰهِ؛

… سلام بر تو ای دختر برترین پیامبران خدا و رسولان و فرشتگانش، سلام بر تو ای دختر بهترین مخلوقات، سلام بر تو ای بانوی بانوان جهان از گذشتگان و آیندگان، سلام بر تو ای همسر ولی خدا و بهترین خلق بعد از رسول خدا؛

💭 تاريخ اليعقوبى ـ در بيان رحلت حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها 

هنگامى كه فاطمه عليهاالسلام در بستر بيمارى افتاده بود، همسران پيامبر خدا و ديگر زنان قريش به عيادت او رفتند و گفتند: 

چگونه‌اى؟ 

   ⁘ فرمود: «به خدا سوگند، از دنياى شما بيزارم و از جدايىِ شما شادمان. 

 خدا و پيامبر او را با دردِ دل‌هايى كه از شما دارم، ملاقات مى‌كنم؛ زيرا نه حقّ من حفظ شد و نه عهدم رعايت شد و نه وصيّت به گوش گرفته شد و نه حرمتم پاس داشته شد» .

 ◌ ️ تاريخ يعقوبی: ج۲ ص۱۱۵ 

چه بی‌برکت شد دنیا، بعد از تو یا فاطمه! (نجوای سوزان امیرالمؤمنین بر مزار یگانه بانوی جهان)

 ⁘ اى رسول خدا! شكيبايى‌ام از [فراق] دختر برگزيده‌ات، كم شده و توانِ صبر و خويشتن‌دارى‌ام از [فقدان]سَرور بانوان، به‌سستى گراييده است،…

⁘ …بى گمان، امانت، باز گرديد و گرو، باز رهيد و زهرا ناگهانى و به سرعت پر كشيد و چه بى خير و بركت‌اند آسمان و زمين! 

اى پيامبر خدا! اندوهم، جاودانى و شبم، بيدارمانى است.

 اندوه از دلم بيرون نشود تا خداوند براى من نيز همچون سرايى كه تو در آن اقامت دارى، برگزيند. 

 [اين] غمى است چركين و اندوهى است هيجان‌آفرين. چه زود ميان ما جدايى افتاد! من به خدا، شِكوه مى‌بَرَم.

✧ لَقَدِ استُرجِعَتِ الوَديعَةُ، واُخِذَتِ الرَّهينَةُ، وَاختُلِسَتِ الزَّهراءُ، فَما أقبَحَ الخَضراءَ وَالغَبراءَ، يا رَسولَ اللّهِ! أمّا حُزني فَسَرمَدٌ، وأمّا لَيلي فَمُسَهَّدٌ…

◌ الكافی: ج۱ ص۴۵۸ ح۳