فرهنگی

یک قاعده طلایی برای تربیت خود و رستگاری جامعه

در تربيت خويش تو را بس كه از آنچه بر ديگران نمى‌پسندى دورى كنى. ●كَفَاكَ أَدَباً لِنَفْسِكَ اِجْتِنَابُ مَا تَكْرَهُهُ مِنْ غَيْرِكَ | حکمت ۴۱۲ نهج‌البلاغه

این کلام نورانی امام علی(ع)، نسخه‌ای حکیمانه و همیشگی برای “خودتربیتی اخلاقی” و “زندگی اجتماعی سالم” است. آنچه اینجا آمده، یک قانون طلایی جهانی است که در روایات اسلامی با تعابیر مختلفی بیان شده است.

تحلیل و بسط مفهوم:

۱. تربیت نفس با “وجدان فعال": امام(ع) می‌فرماید برای تربیت خود کافی است از کاری که برای دیگران ناپسند می‌داری، دوری کنی. این یعنی وجدان انسانی تو، بهترین قاضی و راهنمای اخلاقی توست. نیازی به قوانین پیچیده خارجی نیست؛ کافی است هر عمل و گفتاری را پیش از انجام، از نگاه دیگران بنگری. این اصل، با حدیث معروف پیامبر(ص) هم‌سو است: «أَحْبِبْ لِأَخِيكَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِكَ» (برای برادرت آنچه را برای خود می‌پسندی، بپسند) که جنبه مثبت این قاعده را بیان می‌کند.

۲. پرهیز از دوگانه‌سازی اخلاقی: خطر بزرگ در زندگی فردی و اجتماعی، “دوگانگی معیار” است؛ یعنی عملی برای خودمان ناپسند باشد، اما در حق دیگران روا بدانیم (توهین، غیبت، ظلم، کم‌فروشی و…). این حکمت، این دوگانگی را ریشه‌کن می‌کند و معیاری یکسان برای خود و دیگران قرار می‌دهد. این مفهوم در قرآن نیز مورد تأکید است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ… وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ…» (ای مؤمنان! نباید گروهی گروه دیگر را مسخره کند… و از یکدیگر عیب‌جویی نکنید…) (حجرات: ۱۱) که نشان می‌دهد آزار دیگران در حکم آزار خود است.

۳. کاربرد ویژه در عصر مجازی: امروزه این حکمت می‌تواند “منشور اخلاقی” هر کاربر فضای مجازی باشد. پیش از اشتراک هر خبر، اظهارنظر یا محتوایی باید پرسید: “آیا اگر کسی این را درباره من یا عزیزانم منتشر کند، خوشایند من است؟". این یک پالایشگر قدرتمند برای جلوگیری از انتشار شایعه، توهین، نقض حریم خصوصی و ایجاد تنش است.

۴. نقطه آغاز حکمرانی خوب: این قاعده تنها برای افراد نیست، بلکه مبنای حکمرانی عادلانه است. حاکم و مسئول باید همواره بپرسد: آیا این قانون یا تصمیمی که می‌گیرم، اگر در حق خودم یا خانوادهام اجرا شود، آن را می‌پذیرم؟ این همان عدالتی است که امیرالمؤمنین(ع) در تمام شئون حکومت خود بدان عمل می‌کرد.

جمع‌بندی

این کلام امام علی(ع)، به ظاهر ساده، اما در باطن انقلابی اخلاقی ایجاد می‌کند. این حکمت، دین را از صورت یک دستورالعمل بیرونی صرف، به یک “سامانه درونی پویا” تبدیل می‌کند که در آن، انسان با تفکر و همدلی، خود را تربیت و جامعه را اصلاح می‌کند. عمل به این یک جمله، بسیاری از اختلافات، کدورتها و ظلم‌ها را از ریشه خشک می‌کند و صلح و احترام متقابل را در جامعه حاکم می‌سازد.