فرهنگی

کعبه؛ نخستین خشکی زمین و مرکز گسترش آن از منظر امام رضا(ع)

امام رضا علیه السلام: «عِلَّةُ وَضعِ البَيتِ وَسَطَ الأَرضِ لِأَنَّهُ المَوضِعُ الَّذي مِن تَحتِهِ دُحِيَتِ الأَرضُ، وهِيَ أوَّلُ بُقعَةٍ وُضِعَت فِي الأَرضِ»؛ علّت قرار گرفتن خانه كعبه در وسط زمين، آن است كه كعبه، همان جايى است كه زمين (خشكى) از آن جا گسترش يافت… و آن، نخستين خشكى‌اى است كه در زمين، پديد آمد(علل الشرائع: ص ٣٩٦).

تحلیل محتوایی حدیث 

این روایت از امام رضا(ع) در کتاب «علل الشرائع» (ص۳۹۶) به دو نکته کلیدی در مورد کعبه و جایگاه آن در زمین اشاره می‌کند:  

۱. کعبه؛ نخستین خشکی آفریده شده 

- امام(ع) می‌فرمایند کعبه اولین نقطه‌ای است که پس از آفرینش زمین، به صورت خشکی ظاهر شد. این مفهوم با روایات دیگری همسوست که اشاره می‌کنند زمین از زیر کعبه گسترش یافت.  

- نکته قرآنی: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ» (آل عمران:۹۶)؛ *نخستین خانه‌ای که برای مردم بنا شد، همان است که در مکه است.*  

 ۲. مرکزیت جغرافیایی-معنوی کعبه  

- جنبه علمی: اگرچه زمین کروی است و مرکز فیزیکی دقیقی ندارد، اما این حدیث بر مرکزیت معنوی کعبه تأکید دارد.  

- جنبه نمادین: قرارگرفتن کعبه در مرکز زمین، نشانه وحدت‌بخشی به مسلمانان است که از هر سو به سوی آن نماز می‌خوانند.  

۳. گسترش زمین از زیر کعبه  

- تفسیر علمی: برخی مفسران این حدیث را اشاره به فرایند زمین‌شناسی تشکیل خشکی‌ها از یک نقطه مرکزی می‌دانند که با نظریه‌های مدرن زمین‌شناسی درباره ابرقاره‌های اولیه (مانند پانجهآ) همخوانی نسبی دارد.  

- جنبه اعجازگونه: این بیان امام(ع) در زمانی مطرح شده که دانش زمین‌شناسی پیشرفته امروزی وجود نداشته است.  

۴. پیوند کعبه با خلقت انسان  

- در برخی روایات آمده که حضرت آدم(ع) نخستین بار در نزدیکی کعبه ساکن شد و این مکان، نقطه آغازین حیات بشری است.  

امام رضا(ع) در این حدیث، کعبه را نه تنها مرکز عبادی مسلمانان، بلکه نقطه آغازین تکوین زمین معرفی می‌کند. این بیان، دو پیام کلیدی دارد:  

- وحدت آفرینش: همه موجودات از یک نقطه واحد آغاز شده‌اند.  

-مرکزیت معنویت: کعبه به عنوان قلب زمین، پیوندگاه انسان با خالق است.