نیتپردازی؛ فناوری معنوی جهاد تبیین در مکتب اهلبیت (ع)
تحلیل مفهومی و عملیاتی «بازتنظیم نیت» در پرتو آیات و روایات
بخش اول: جایگاه شب جمعه در منظومه عرفان شیعی
۱. میعادگاه عقل و عشق
در روایات اهلبیت (علیهمالسلام)، شب جمعه دارای جایگاهی ویژه است. امام صادق (ع) میفرمایند:
«إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَجَلَّ فِي كُلِّ لَيْلَةِ جُمُعَةٍ عِتْقَاءَ مِنَ النَّارِ» (وسائل الشیعه، ج۷، ص۳۸۶)
همانا خداوند در هر شب جمعه، آزادشدگانی از آتش دارد.
اما این رحمت ویژه، منوط به «آمادگی قلبی» است. شب جمعه زمانی برای «مرور امانت الهی» است. امام علی (ع) در خطبه متقین میفرمایند:
«وَ لَيْلَةُ الْجُمُعَةِ تَطْلُبُهُمْ بِأَجْنِحَتِهَا» (نهجالبلاغه، خطبه ۱۹۳)
و شب جمعه با بالهایش به سوی آنان (متقین) میشتابد.
۲. تربیت «عقل خاشع»؛ تلفیق معرفت و خشوع
اصطلاح «عقل خاشع» در کلام اهلبیت ریشه دارد. امام کاظم (ع) میفرمایند:
«رَأْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الْإِيمَانِ بِاللَّهِ التَّوَاضُعُ» (تحف العقول، ص۴۰۲)
سرآمد خرد پس از ایمان به خدا، فروتنی است.
عقل خاشع، عقلی است که هم «میفهمد» و هم «خاضع میشود». این همان عقلی است که در دعای ابوحمزه ثمالی میخوانیم:
«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْ نَفْسِي مُطْمَئِنَّةً بِقَدَرِكَ»
خدایا! بر محمد و آلش درود فرست و جانم را به قضای تو مطمئن گردان.
بخش دوم: جهاد تبیین و بازتنظیم نیت
۱. جهاد تبیین در کلام رهبر انقلاب
مقام معظم رهبری (مدظله) در تعریف جهاد تبیین میفرمایند:
«جهاد تبیین یعنی روشنگري، بیان حقائق، شفافسازي و آشکار کردن واقعیتها» (بیانات ۱۴۰۰/۰۷/۲۱)
اما شرط موفقیت در این جهاد، «طهارت نیت» است. ایشان در جایی دیگر تأکید میکنند:
«هر عملی که برای خداست، باقی میماند» (بیانات ۱۳۹۵/۰۱/۰۱)
۲. نیت خالص؛ سلاح نامرئی مبلغ
امام علی (ع) میفرمایند:
«نِيَّةُ الْمَرْءِ أَبْلَغُ مِنْ عَمَلِهِ» (غررالحکم، حدیث ۱۰۲۴۵)
نیت انسان گویاتر از عمل اوست.
در جهاد تبیین، «شفافیت نیت» بر «زیبایی بیان» مقدم است. ممکن است کلامی فصیح اما با نیت غیرخالص، تأثیر معکوس داشته باشد.
بخش سوم: تحلیل آیه ۱۶۲ سوره انعام
۱. «قُلْ»؛ جارچیگری توحیدی
فرمان «بگو» در این آیه، نشاندهنده «رسالت اعلام عمومی» است. مؤمن باید نیت خود را نه تنها در دل داشته باشد، بلکه با «جرأت» آن را اعلام کند. این همان «بیپروایی در اعلام توحید» است که در سیره ائمه (ع) مشهود است.
۲. «صَلَاتِي وَنُسُكِي»؛ از عبادتهای ویژه تا عام
تکرار «واو» بین صلات و نُسُک، نشاندهنده «عمومیتبخشی» است. نُسُک تنها به قربانی محدود نمیشود، بلکه همه «عبادتهای غیرنماز» را شامل میشود. در روایت از امام باقر (ع) آمده:
«النُّسُكُ كُلُّ عِبَادَةٍ يُتَقَرَّبُ بِهَا إِلَى اللَّهِ» (تفسیر قمی، ج۱، ص۲۰۸)
۳. «مَحْيَايَ وَمَمَاتِي»؛ اوج عبودیت
این بخش، «انقلاب در مفهوم زندگی و مرگ» ایجاد میکند. انسان عادی زندگی را «دارایی» و مرگ را «از دستدادن» میداند، اما مؤمن هر دو را «ابزار تقرب» میبیند. امام حسین (ع) در روز عاشورا این آیه را تجسم بخشیدند:
«هُبْ لِي تَصْلِيَةَ النَّفْسِ وَ الرِّضَا بِقَضَائِكَ» (دعای عرفه)
بخش چهارم: برنامه عملی برای بازتنظیم نیت
مرحله اول: محاسبه پیشینی
قبل از شروع هر فعالیت تبلیغی، پژوهشی یا رسانهای، سه سؤال کلیدی از خود بپرسیم:
۱. آیا این کار، نیاز واقعی جامعه است یا فقط علاقه شخصی من؟
۲. آیا روش انجام آن، مطابق با اخلاق اسلامی است؟
۳. آیا آمادهام نتیجهاش را به خدا واگذار کنم، حتی اگر با انتظارم متفاوت باشد؟
مرحله دوم: نیتخوانی شبانه
هر شب جمعه، کارهای هفته آینده را «نیتخوانی» کنیم. امام صادق (ع) میفرمایند:
«مَنْ هَمَّ بِحَسَنَةٍ كُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ» (کافی، ج۲، ص۴۲۵)
کسی که قصد کار نیک کند، برایش حسنه نوشته میشود.
مرحله سوم: نظارت مستمر
در حین انجام کار، مراقب «انحرافهای نیت» باشیم. گاه کار خیری که با نیت خالص شروع میشود، به تدریج آلوده به «ریا»، «عجب» یا «توقع تشکر» میشود. امام علی (ع) هشدار میدهند:
«رِضَا النَّاسِ غَايَةٌ لَا تُدْرَكُ» (نهجالبلاغه، حکمت ۴۵۸)
رضایت مردم، هدفی است که دستنیافتنی است.
جمعبندی نهایی
بازتنظیم نیت، تنها یک «تکنیک روانشناختی» نیست، بلکه یک «فناوری معنوی» است که در مکتب اهلبیت (ع) آموزش داده شده است. این فرآیند سه مرحله دارد:
۱. تخلیه: زدودن نیتهای ناخالص (حتی به قیمت کنار گذاشتن برخی فعالیتها)
۲.تحلیه: آراستن دل به نیت خالص برای خدا ۳.تجلیه: ظهور این نیت در عمل و تأثیرگذاری آن
کلام پایانی:
جهادگر تبیین، پیش از آنکه «سخنپرداز» باشد، باید «نیتپرداز» باشد. همانگونه که در زیارت جامعه میخوانیم:
«مُخْلِصِينَ لَهُ فِي الْإِخْلَاصِ»
خالصکنندگان برای او در اخلاص.