تحلیل دینی و اجتماعی مسئولیتپذیری و فرافکنی در پرتو آیات قرآن
تحلیل دینی و اجتماعی مسئولیتپذیری و فرافکنی در پرتو آیات قرآن
بخش اول: آیات قرآن درباره مسئولیتگریزی و فرافکنی
۱. آیات مورد اشاره کاربر با تفسیر مختصر:
· «وَإِن تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَطَّيَّرُوا بِمُوسَىٰ وَمَن مَّعَهُ…» (اعراف: ۱۳۱)
و اگر بلایی به آنان برسد، موسى و همراهانش را به فال بد میگیرند…
این آیه نشاندهنده الگوی تکرارشونده فرافکنی در تاریخ است؛ انسانهای ضعیفالنفس، مشکلات را به دین و دینداران نسبت میدهند.
· «قَالُوا أُوذِينَا مِن قَبْلِ أَن تَأْتِيَنَا وَمِن بَعْدِ مَا جِئْتَنَا…» (اعراف: ۱۲۹)
گفتند: پیش از آنکه تو بیایی و پس از آمدنت مورد آزار قرار گرفتیم…
این بیان، نشاندهنده ناشکیبایی و عدم درک حکمتهای الهی در آزمایشهاست.
· «وَمَن يَكْسِبْ خَطِيئَةً أَوْ إِثْمًا ثُمَّ يَرْمِ بِهِ بَرِيئًا…» (نساء: ۱۱۲)
و هر کس خطا یا گناهی مرتکب شود، سپس آن را به گردن بیگنافی بیندازد…
این آیه صریحاً فرافکنی را محکوم میکند و آن را «بُهتان و گناه آشکار» میخواند.
۲. آیات تکمیلی درباره مسئولیتپذیری:
· «كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ» (مدثر: ۳۸)
هر کس در گرو اعمال خویش است.
· «وَأَن لَّيْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَىٰ» (نجم: ۳۹)
و برای انسان جز حاصل تلاشش نیست.
بخش دوم: تحلیل روایی و فقهی مسئولیتگریزی
۱. فرافکنی در کلام اهلبیت (ع)
امام علی (ع) در نهجالبلاغه میفرمایند:
«أَعْظَمُ الْخِذْلَانِ اِتِّبَاعُ الْهَوَى وَ تَرْكُ الْهُدَى» (حکمت ۴۵)
بزرگترین خواری، پیروی از هوس و ترک هدایت است.
همچنین میفرمایند:
«مَنْ لَمْ يَقْبَلْ عُذْرَ غَيْرِهِ لَمْ يُعْذَرْ» (غررالحکم، حدیث ۱۰۱۲۴)
کسی که عذر دیگران را نپذیرد، عذرش پذیرفته نمیشود.
این بیان، اصل مسئولیتپذیری شخصی را تأکید میکند.
۲. مسئولیت حکومت اسلامی در روایات
امام علی (ع) در نامه به مالک اشتر:
«فَإِنَّ فِي عَدْلِكَ الْغِنَى وَ الْكَفَافَ» (نهجالبلاغه، نامه ۵۳)
به راستی که در عدالت تو، بینیزی و کفاف است.
این بیان نشان میدهد عدالت محوری، کلید حل مشکلات اقتصادی است، نه فرافکنی.
بخش سوم: تحلیل تاریخی و اجتماعی
۱. الگوی تاریخی در قرآن: فرافکنی فرعونیان
قرآن از قول فرعونیان نقل میکند:
«قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَلْفِتَنَا عَمَّا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا» (یونس: ۷۸)
گفتند: آیا آمدهای تا ما را از آنچه پدرانمان را بر آن یافتهایم، بازگردانی؟
این مقاومت در برابر تغییر و فرافکنی به سنت گذشتگان، الگوی تکرارشونده تمام جریانهای محافظهکار است.
۲. هشدار امام خمینی (ره) درباره قحطی مصنوعی
رهبر کبیر انقلاب در تاریخ ۱۳۵۸/۰۲/۲۳ هشدار دادند:
«مراقب باشید که دشمنان با ایجاد قحطی مصنوعی، مردم را علیه انقلاب تحریک نکنند.»
این هشدار، نشاندهنده بینش عمیق دینی نسبت به توطئههای اقتصادی است.
بخش چهارم: راهکارهای قرآنی و روایی
۱. بازگشت به خود و اصلاح درون
قرآن میفرماید:
«إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ» (رعد: ۱۱)
خداوند حال قومی را تغییر نمیدهد مگر آنکه آنان آنچه در خودشان است تغییر دهند.
۲. توکل واقعی نه فرافکنی به خدا
امام علی (ع) میفرمایند:
«مَنْ تَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ أَكْفَاهُ الْأُمُورَ» (غررالحکم، حدیث ۱۰۲۵۵)
کسی که بر خدا توکل کند، خدا او را از همه کارها بینیاز میکند.
اما توکل واقعی، تلاش + اعتماد به خدا است، نه تنبلی + انتظار معجزه.
۳. تقویت روحیه انتقادپذیری
امام حسن عسکری (ع) میفرمایند:
«لَا تَأْخُذْ بِالْعَثَرَاتِ فَإِنَّهُ مَنْ كَتَفَ عَثْرَةَ مُؤْمِنٍ كَتَفَ اللَّهُ عَثْرَتَهُ» (تحف العقول، ص۴۸۹)
به لغزشها (دیگران) نچسب، زیرا هر کس لغزش مؤمنی را بپوشاند، خدا لغزش او را میپوشاند.
نتیجهگیری و جمعبندی
اصول قرآنی در مواجهه با مشکلات:
۱. پذیرش مسئولیت: «وَأَن لَّيْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَىٰ» ۲.دوری از فرافکنی: «ثُمَّ يَرْمِ بِهِ بَرِيئًا فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُّبِينًا» ۳.عدالتمحوری: «اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ» (مائده: ۸) ۴.توکل فعال: «فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ» (آل عمران: ۱۵۹)
سخن پایانی:
دشواریها و مشکلات، آزمایش الهی برای جداسازی صادقان از منافقان است. آنان که مسئولیتپذیر و نقاد خود هستند، از این آزمایش سربلند بیرون میآیند و آنان که فرافکن و دیگران را مقصر میدانند، شکست میخورند.
امیدواری به رحمت الهی – همانگونه که کاربر به باران رحمت اشاره کرد – باید همراه با تلاش برای تغییر خود باشد. قرآن میفرماید:
«إِن تَكُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ كَمَا تَأْلَمُونَ ۖ وَتَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ مَا لَا يَرْجُونَ» (نساء: ۱۰۴)