فرهنگی

نیکی کردن؛ هدیه‌ای که نخست به خودت بازمیگردد! نگاهی به فرمایش امام جواد (ع) درباره خودسازی از طریق احسان

امام جواد علیه السلام: نيكوكاران به نيكى كردن نيازمندترند تا كسانى كه به آن نيازمندند؛ زيرا پاداش و افتخار و نيك ناميش از آنِ آنهاست.

بنا بر اين، آدمى هر خوبى كه كند، نخست به خود كرده است. پس، نبايد به خاطر خوبيى كه به خود كرده از ديگران سپاسگزارى بخواهد(كشف الغمة ج3 ص137).

تحلیل متن و مفاهیم کلیدی

این روایت از امام جواد(ع) با نگاهی پارادوکسیکال، نیاز نیکوکار به احسان را برتر از نیاز نیازمندان معرفی میکند. این گزاره در ظاهر متناقض می‌نماید، اما در باطن حاوی حقایقی است:  

1. خودسازی از مسیر احسان 

   امام(ع) تأکید می‌کنند که نیکوکاری تنها کمک به دیگران نیست، بلکه ابزاری برای تقویت روحیه بخشندگی، تقوا و ارتباط با خداست. هر عمل نیک، مانند آینه‌ای است که نخست صفات الهی را در وجود فرد نیکوکار منعکس میکند و او را به «خودِ برتر» نزدیک می‌سازد.  

2. پاداش سه‌گانه 

   - أجر (پاداش اخروی): مانند افزایش رضایت الهی و تقرب به خداوند.  

   - فخر(افتخار معنوی): احساس عزت ناشی از عمل به وظایف انسانی و دینی.  

   - ذکر (نام نیک): باقیات الصالحاتی که حتی پس از مرگ ادامه مییابد.  

3. عدم انتظار تشکر

   امام(ع) با عبارت «فلا یطلبن شکر ما صنع إلی نفسه من غیره» هشدار میدهند که انتظار قدردانی، نفسِ احسان را آلوده میکند. این همان مفهوم «اخلاص در عمل» است که در آموزههای قرآنی نیز بر آن تأکید شده است.

ارتباط با سیره عملی امام جواد(ع)

امام جواد(ع) به عنوان اسوه بخشندگی، در عمل این حدیث را تجلی بخشیدند:  

- بخششهای مادی: ایشان با وجود محدودیت‌های سیاسی، سالانه بیش از یک میلیون درهم به نیازمندان می‌بخشیدند و حتی در سفرها، کیسه‌های طلا را میان فقرا پخش میکردند.  

- بخششهای معنوی: تربیت شاگردان برجسته مانند «علی بن مهزیار» که نقش کلیدی در ترویج معارف دینی داشتند، نشاندهنده نیکوکاری علمی ایشان است.  

- مبارزه با فقر: امام(ع) فقر را عامل انحطاط معنوی میدانستند و با تأمین مالی نیازمندان، جامعه را از آسیبهای اخلاقی نجات میدادند.  

 مصادیق کاربردی در زندگی امروز

1. مدیریت ذهنیت  

   در عصر فردگرایی، این حدیث به ما یادآوری میکند که کمک به دیگران درمانی برای خودخواهی است. روانشناسی مثبت‌گرا نیز ثابت کرده که نیکوکاری سطح سروتونین مغز را افزایش میدهد و اضطراب را کاهش میدهد.  

2. فعالیتهای خیریه هوشمند  

   نه به عنوان «کمک یک‌طرفه »، بلکه به مثابه سرمایه‌گذاری معنوی که بازدهی آن در رشد شخصیتی و اجتماعی خود فرد نمود می‌یابد.  

3. فضای مجازی 

   اشتراک محتوای مفید بدون انتظار لایک یا کامنت، مصداق امروزی «احسان بیمنت» است.