فرهنگی

هنر زندگی در محضر خدا: واکاوی سه سطح ایمان در کلام امام صادق (علیه السلام)

 امام صادق عليه السّلام به اسحاق بن عمار فرمود: «يَا إِسْحَاقُخَفِ اَللَّهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَرَهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ وَ إِنْ كُنْتَ تَرَى أَنَّهُ لاَ يَرَاكَ فَقَدْ كَفَرْتَ وَ إِنْ كُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّهُ يَرَاكَ ثُمَّ اِسْتَتَرْتَ عَنِ اَلْمَخْلُوقِينَ بِالْمَصَاصِي وَ بَرَزْتَ لَهُ بِهَا فَقَدْ جَعَلْتَهُ فِي حَدِّ أَهْوَنِ اَلنَّاظِرِينَ إِلَيْكَ» «اى اسحاق چنان از خدا بترس كه گويا او را مى بينى،و اگر تو او را نبينى،او تو را مى بيند،و اگر معتقد باشى كه تو را نمى بيند كافرشده اى،و اگر بدانى تو را مى بيند ولى تو دور از چشم مردم و در پنهان نافرمانى او برايش آشكار نمايى او را پست ترين بينندگان خود دانسته اى.»

مأخذ: مشکاة الأنوار في غرر الأخبار، ج 1، ص 227.

تفسیر حدیث یا اسحاق خف الله

این حدیث شریف از امام صادق (علیه السلام)، یک نقشه راه جامع برای سلوک ایمانی ترسیم می‌کند و سه سطح یا مرحله از باور و رابطه انسان با خداوند را به تصویر می‌کشد:

سطح اول: عالی‌ترین مقام (مقام احسان) «خَفِاللَّهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ»

· تفسیر: در این مرحله، مؤمن به چنان درجه‌ای از یقین و حضور قلب می‌رسد که گویی خدا را با چشم خود می‌بیند. این همان “مقام احسان” است که در حدیث مشهور جبرئیل آمده است: “أن تعبد الله كأنك تراه، فإن لم تكن تراه فإنه يراك” (خدا را چنان عبادت کنی که گویی او را می‌بینی، و اگر تو او را نمی‌بینی، او تو را می‌بیند). این حالت، باعث می‌شود تمام اعمال انسان، خالصانه و با کامل‌ترین حالت ادب و خضوع انجام شود.

سطح دوم: حداقل ایمان (مقام مراقبت) «فَإِنْلَمْ تَرَهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ»

· تفسیر: اگر انسان نتوانست به آن درجه اعلای شهود قلبی برسد، باید حداقل به این باور برسد که خداوند همواره ناظر و آگاه بر تمام اعمال، گفتار و حتی نیات اوست. این باور، بازدارنده قدرتمندی از گناه است و محور اصلی “تقوا” می‌باشد. انکار این اصل، به صراحت به کفر منجر می‌شود: «وَ إِن كُنتَ تَرَى أَنَّهُ لَا يَرَاكَ فَقَدْ كَفَرْتَ».

سطح سوم: نقض غرض ایمان (نفاق عملی) «وَإِن كُنتَ تَعْلَمُ أَنَّهُ يَرَاكَ ثُمَّ اسْتَتَرْتَ عَنِ الْمَخْلُوقِينَ بِالْمَعَاصِي وَ بَرَزْتَ لَهُ بِهَا فَقَدْ جَعَلْتَهُ فِي حَدِّ أَهْوَنِ النَّاظِرِينَ إِلَيْكَ»

· تفسیر: این بخش، تکان‌دهنده‌ترین هشدار حدیث است. امام (علیه السلام) به پدیده‌ای اشاره می‌کنند که در آن فرد به لحاظ نظری می‌داند خدا ناظر است، اما در عمل، رفتارش خلاف این دانسته است. وقتی انسان گناه را از مردم پنهان می‌کند اما در برابر خداوند - که بیناترین بینندگان است - مرتکب آن می‌شود، در حقیقت:

  · برای خداوند مقام و ارزشی پایین‌تر از مردم قائل شده است.

  · ترس او از مردم، بیشتر از ترس او از خداست.

  · این عمل، نوعی اهانت به مقام ربوبی و نشانه‌ای از نفاق در عمل است.

پیام حدیث یا اسحاق خف الله

این حدیث به ما می‌آموزد که ایمان تنها یک باور ذهنی نیست،بلکه باید در رفتار و منش ما تجلی پیدا کند. هدف نهایی، رسیدن به “حضور دائم” است؛ یعنی ما همواره خود را در محضر خدا ببینیم و این نگاه، تنظیم‌کننده تمام حرکات و سکنات زندگی ما باشد. اگر از گناهان پنهان می‌ترسیم، به این دلیل باشد که می‌دانیم ناظری حقیقی وجود دارد، نه صرفاً به این دلیل که مبادا آبرویمان نزد مردم برود.