فرهنگی

قاعده عدالت در تعاملات اجتماعی از منظر امام حسن(ع)  

«صَاحِبِ النَّاسَ بِمِثْلِ مَا تُحِبُّ أَنْ يُصَاحِبُوكَ بِمِثْلِهِ تَكُنْ عَدْلًا»  (کشف الغمه، ج۱، ص۵۵۶) 

با مردم آنگونه رفتار کن که دوست داری با تو رفتار کنند، تا عادل باشی.

۱. مفهوم قاعده طلایی  

   - این حدیث بر پایه قاعده طلایی اخلاق استوار است که در ادیان و فرهنگ‌های گوناگون به اشکال مختلف بیان شده است.  

   - امام حسن(ع) این اصل را به عنوان مبنای عدالت معرفی می‌کند؛ یعنی عدالت تنها در رعایت حقوق دیگران نیست، بلکه در همدلی و جایگزینی نقش‌ها نیز معنا می‌یابد.  

۲. پیوند با قرآن

   - آیه ۸۳ سوره بقره: «… وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا…» (با مردم به نیکی سخن بگویید) همسو با این حدیث است.  

   - آیه ۱۳ سوره حجرات: «… إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ…» (گرامی‌ترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شماست) بر بی‌تفاوتی به جایگاه اجتماعی در تعاملات تأکید دارد.  

۳. عدالت به مثابه رفتار متقابل  

   - امام(ع) عدالت را فراتر از تقسیم مساوی منابع می‌داند و آن را در نگرش انسانی و احترام متقابل جستجو می‌کند.  

   - این نگاه، عدالت را از حصار قوانین خشک بیرون می‌آورد و به وجدان اخلاقی فرد پیوند می‌زند.  

۴. نقد خودبرتربینی 

   - طبق تفسیر آیت‌الله مظاهری در کتاب «تحلیه»، این حدیث نفی هرگونه احساس برتری نسبت به دیگران است. عدالت زمانی محقق می‌شود که انسان خود را جزیی از جامعه و نه فراتر از آن ببیند.  

۵. کاربرد در جهان امروز

   - در عصر فردگرایی، این آموزه صلح اجتماعی را تقویت می‌کند؛ چرا که خشونت و تبعیض اغلب ناشی از ناتوانی در درک موقعیت دیگران است.  

   - مثال کاربردی: مدیرانی که پیش از تصمیم‌گیری، خود را به جای کارمندان می‌گذارند یا قانون‌گذارانی که نیازهای محرومان را درک می‌کنند.  

۶. ابعاد روانشناختی

   - رفتار مبتنی بر قاعده طلایی، همدلی را تقویت می‌کند و به کاهش تعارضات درونی و بیرونی کمک می‌نماید.  

   - مطالعات روانشناسی اجتماعی نشان می‌دهد افرادی که این اصل را رعایت می‌کنند، از رضایت شخصی و روابط پایدارتر برخوردارند.  

۷. سیره عملی امام حسن(ع)

   - امام حسن(ع) در زندگی خود نمونه‌های متعددی از این قاعده ارائه دادند، مانند گذشت در برابر دشمنان و رفتار محبت‌آمیز با عموم مردم، حتی در سخت‌ترین شرایط سیاسی.  

   - صلح ایشان با معاویه نه نشانه ضعف، بلکه نمونه‌ای از همدلی برای حفظ جان مسلمانان بود.  

۸. تفاوت با مفاهیم مشابه

   - عدالت قضایی در برابر عدالت اخلاقی: عدالت در این حدیث، مبتنی بر روابط روزمره است، نه تنها احکام حقوقی.  

   - ترحم در برابر همدلی: ترحم ممکن است تحقیرآمیز باشد، اما همدلی ناشی از برابری در انسانیت است.  

 جمع‌بندی

امام حسن مجتبی(ع) در این حدیث، عدالت را نه در دادگاه‌ها، که در قلب تعاملات انسانی جاری می‌کند. این آموزه به ما یادآور می‌شود که پیش از هر قضاوتی، باید پا در کفش دیگران گذاشت. در جهانی که شکاف‌های اجتماعی روزبه‌روز عمیق‌تر می‌شود، بازگشت به این اصلِ ساده اما ژرف، می‌تواند درمان بسیاری از دردهای اخلاقی جامعه باشد.  

آیت‌الله مظاهری در کتاب «تحلیه» تأکید می‌کند که این قاعده، تنها یک توصیه اخلاقی نیست، بلکه اساس حکمرانی عادلانه و تحقق جامعه توحیدی است. عمل به این آموزه، هم فرد را به تقرب الهی می‌رساند و هم جامعه را از فروپاشی اخلاقی نجات می‌دهد.