فرهنگی

زندگی و هویت یک نابغه  

غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری، مشهور به حکیم عمر خیام، در ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ خورشیدی در نیشابور زاده شد و در ۱۲ آذر ۵۱۰ در همان شهر چشم از جهان فروبست. او دانشمندی جامع‌الاطراف بود که در فلسفه، ریاضیات، ستاره‌شناسی و ادبیات به مقامی بی‌نظیر دست یافت. لقب «حجةالحق» گواه جایگاه علمی والای اوست، اما شهرت جهانی‌اش بیشتر مدیون رباعیات نغز و پرمغزش است.  

رباعیات: پیوند ادب و فلسفه 

خیام تنها ۷۰ رباعی اصیل از خود به جا گذاشت، اما بیش از چند هزار رباعی به او منسوب شده است! اشعار او در قالب رباعی، کوتاه اما سرشار از پرسش‌های فلسفی دربارهٔ هستی، مرگ و معنای زندگی است. ترجمهٔ ادوارد فیتزجرالد در قرن ۱۹ میلادی، خیام را به چهره‌ای جهانی تبدیل کرد و او را به نماد اندیشهٔ آزاد و ژرف در ادبیات جهان بدل ساخت.  

نجوم: بنیان‌گذار تقویم جلالی

خیام به دعوت ملکشاه سلجوقی، سرپرستی رصدخانهٔ اصفهان را برعهده گرفت و با طراحی «تقویم جلالی»، دقیق‌ترین تقویم جهان تا پیش از دوران مدرن را پدید آورد. این تقویم هنوز در ایران و افغانستان کاربرد دارد! او همچنین زیج ملکشاهی (جدول نجومی) را تدوین کرد، اما با مرگ ملکشاه و قطع بودجهٔ رصدخانه، فعالیت‌هایش متوقف شد.  

ریاضیات: از معادلات تا مثلث مشهور  

در ریاضیات، خیام نخستین کسی بود که معادلات درجه سوم را به‌صورت سیستماتیک بررسی و دسته‌بندی کرد. رسالهٔ او در این زمینه راه را برای پیشرفت‌های بعدی در جبر هموار ساخت. همچنین، کشف مثلث حسابی (مشهور به مثلث خیام-پاسکال) و اثبات اصل پنجم اقلیدس از دستاوردهای ماندگار اوست که نامش را در کنار نیوتن و پاسکال ثبت کرد.  

آثار ماندگار: از نوروزنامه تا رساله‌های علمی 

آثار خیام تنوع شگفت‌انگیزی دارد:  

۱. نوروزنامه (تاریخ و آیین نوروز در ایران باستان)  

۲. رساله‌ای در معادلات درجه سوم  

۳. میزان الحکمه (فیزیک)  

۴. زیج ملکشاهی (نجوم)  

۵. رباعیات (شهرت جهانی)  

۶. رسالهٔ کن و تکلیف (فلسفه و الهیات)  

۷. شرح مشکلات کتاب اقلیدس (هندسه)  

۸. القول علی اجناس الموسیقی (ریاضیات در موسیقی)    

اندیشهٔ آزاد در روزگار سخت 

خیام در دوران سلجوقی می‌زیست؛ زمانی که فلسفه با مخالفت فقیهان روبرو بود. او با سفر به شهرهایی مانند سمرقند، بلخ و اصفهان، اندیشه‌هایش را با جسارت بیان می‌کرد. بسیاری از نوشته‌هایش در قرون وسطی به لاتین ترجمه شد و پایه‌ای برای پیشرفت علوم در اروپا گردید.  

پایان یک اسطوره  

خیام نه تنها نماد ادبیات فارسی، بلکه چهره‌ای جهانی در تقاطع علم، فلسفه و هنر است. رباعیات او همچنان الهام‌بخش انسان‌های جستجوگر است و دستاوردهای علمی‌اش سندی بر نبوغ بی‌مرز ایرانیان. چه در زیر آسمان پرستارهٔ اصفهان و چه در کوچه‌های نیشابور، نام خیام همیشه زنده است.