فرهنگی

ضرورت شناخت سیاق و شأن نزول در استفاده از آیات قرآن

یکی از نکات مهمی که خطباء، نویسندگان دینی و اهل قلم باید همواره به آن توجه داشته باشند، استفاده‌ی آیات قرآن در جای مناسب است.

پیش از استناد به هر آیه، باید به سیاق، شأن نزول و صدر و ذیل آیات دقت شود؛ زیرا گاهی بی‌توجهی به این اصول سبب می‌شود آیه‌ای در خلاف مقصود اصلی قرآن به‌کار رود.

✳️ نمونه اول: توهّم ابلیس در سوره حجر

بسیاری هنگام سخن از قدرت اغوای ابلیس، تنها مخلَصین را از دام شیطان استثناء کرده و به این آیه استناد می‌کنند: «قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَلَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ» (حجر، ۳۹-۴۰)

در حالی که این گفتار، بیان خیال‌پردازی و بلندپروازی ابلیس است، نه سخن خداوند.

خداوند بلافاصله پاسخ می‌دهد و دامنه‌ی سلطه‌ی شیطان را محدود می‌سازد: «قَالَ هَٰذَا صِرَاطٌ عَلَيَّ مُسْتَقِيمٌ ۞ إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاوِينَ» (حجر، ۴۱-۴۲)

🔹 در این پاسخ الهی، دیگر قیدی به نام مخلَصین وجود ندارد؛ یعنی شیطان بر بندگان خدا، مادامی که در مسیر بندگی‌اند، سلطه‌ای ندارد.

✳️ نمونه دوم: دعای حضرت موسی علیه‌السلام

خطباء معمولاً در آغاز سخن می‌گویند: «رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَيَسِّرْ لِي أَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِّن لِّسَانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي» (طه، ۲۵-۲۸)

در حالی که ضمیر در «يَفْقَهُوا قَوْلِي» به فرعون و فرعونیان بازمی‌گردد؛ یعنی حضرت موسی از خداوند می‌خواهد کلامش برای دل‌های بسته‌ی مستکبران قابل فهم گردد.

بنابراین تکرار این عبارت در مجالس مؤمنان، از نظر مفهومی دقیق نیست و باید با دقت بیشتری به‌کار رود.

✳️ اهمیت سیاق و شأن نزول

غفلت از سیاق آیات نه‌تنها باعث برداشت نادرست از قرآن می‌شود، بلکه ممکن است نزد شنوندگان، نشانه‌ای از بی‌دقتی علمی یا حتی ساده‌انگاری در تفسیر قرآن تلقی گردد.

📜 روایت زیبایی در این زمینه آمده است:

روزی جوانی به خلیفه دوم شربت عسلی داد. خلیفه از نوشیدن آن خودداری کرد و گفت:

«خداوند فرموده: أَذْهَبْتُمْ طَيِّبَاتِكُمْ فِي حَيَاتِكُمُ الدُّنْيَا.»

جوان پاسخ داد: این آیه درباره‌ی کفار است؛ جمله‌ی پیش از آن را بخوان: «وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَيِّبَاتِكُمْ…»

خلیفه گفت: همه‌ی مردم از عمر داناترند!

📚 شرح ابن ابی‌الحدید، ج۱، ص۱۸۲

✅ نتیجه:

آیات قرآن، درخشان‌ترین چراغ هدایت‌اند؛ اما اگر از جایگاه حقیقی خود جدا شوند، حتی نورشان ممکن است گمراه کند.

پس بیاییم قرآن را با تدبر، شناخت سیاق و فهم شأن نزول تلاوت کنیم و بیاموزیم.