فرهنگی

شکوه عدالت در برابر غصب خلافت، شرح خطبه شقشقیه (بخش نخست)

📜 مقدمه

خطبه‌ی شقشقیه، از مشهورترین خطبه‌های نهج‌البلاغه است؛ امام علی علیه‌السلام در آن، با بیانی آتشین و سوزناک، از ماجرای غصب خلافت و صبر تلخ خود سخن می‌گوید. نام این خطبه از واژه‌ی «شقشقیه» گرفته شده که به معنای آتش درونِ بیرون ریخته است — زیرا امام در میان مردم، سخنی پرشور و ناگهانی فرمود که از عمق اندوه و حقیقت جانش برآمد.

بخش نخست خطبه

أَمَا وَاللَّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا فُلَانٌ وَإِنَّهُ لَيَعْلَمُ أَنَّ مَحَلِّي مِنْهَا مَحَلُّ الْقُطْبِ مِنَ الرَّحَى.

آگاه باشید! به خدا سوگند! فلان (یعنی ابوبکر) جامه خلافت را بر تن کرد، در حالی که می‌دانست جایگاه من نسبت به حکومت اسلامی، چون محور آسیاب است نسبت به سنگ آن که به دورش می‌چرخد.

تفسیر

امیرالمؤمنین علیه‌السلام در این جمله، با استعاره‌ای زیبا حقیقت جایگاه خویش را بیان می‌کند.

همان‌گونه که سنگ آسیاب بدون محور نمی‌چرخد و اگر بچرخد چیزی را خرد نمی‌کند، جامعه اسلامی نیز بدون محور ولایت الهی و علم علوی، از مسیر حق منحرف می‌شود.

عبارت «تقمّصها» اشاره به پوشیدن لباس کسی دیگر دارد؛ یعنی خلیفه‌ی نخست، لباسی را بر تن کرد که به او تعلق نداشت.

ادامه‌ی خطبه

يَنْحَدِرُ عَنِّي السَّيْلُ وَلا يَرْقَى إِلَيَّ الطَّيْرُ.

سیل علوم از دامنه کوه وجود من جاری می‌شود و پرواز اندیشه‌ها به قله من نمی‌رسد.

این جمله از لطیف‌ترین تعبیرات ادبی نهج‌البلاغه است. امام علی علیه‌السلام، سرچشمه‌ی علم و حکمت است؛ همان کسی که پیامبر درباره‌اش فرمود: «أنا مدينة العلم و عليّ بابها.»من شهر علمم و علی دروازه آن است.

یعنی هر دانشی که در اسلام جاری است، از چشمه‌ی علم او سرازیر می‌شود.

سپس فرمود: فَسَدَلْتُ دُونَهَا ثَوْباً، وَطَوَيْتُ عَنْهَا كَشْحاً.

پس من در برابر خلافت پرده‌ای انداختم و از آن روی گرداندم.

یعنی امام، با اینکه شایسته‌ترین فرد برای رهبری امت بود، به‌خاطر حفظ اسلام و جلوگیری از تفرقه، از حق مسلم خود چشم پوشید. این سکوت، سکوت ضعف نبود، بلکه صبرِ حکیمانه برای مصلحت دین بود.

پیام معرفتی

1. ولایت الهی محور جامعه است. بدون امام حق، امت به بیراهه می‌رود.

2. علم و معرفتِ حقیقی، تنها در مسیر ولایت معنا می‌یابد.

3. صبر امام علی علیه‌السلام، صبری الهی بود؛ برای حفظ اصل اسلام، نه از روی ناتوانی.

4. دنیاطلبان خلافت را به‌دست گرفتند، اما حقیقتِ امامت در دل علی (ع) باقی ماند.

خطبه‌ی شقشقیه نه صرفاً شکوهی سیاسی، بلکه بیانی عرفانی و الهی از مفهوم امامت است.

امام علی علیه‌السلام نشان می‌دهد که خلافت ظاهری اگر بدون حق باشد، پوسته‌ای بیش نیست، و حقیقتِ رهبری در علم، تقوا و ارتباط با خدا نهفته است.