فرهنگی

«رساله توجیه‌المسائل»؛ وقتی شیطان برای گناهان ما «دلایل قانع‌کننده» می‌آورد! قسمت اول

حتی اگر یک بار هم شده، این جملات را به کار برده‌ایم: «مصلحتی بود»، «حقش بود»، «همه می‌خورن»، «یک شب که هزار شب نمی‌شه» و… . اینها همان «رساله توجیهالمسائل» شخصی ما هستند؛ رساله‌ای که نه توسط فقیهی نوشته شده، نه مهر تایید مرجع تقلیدی را دارد، بلکه نویسنده آن، نفس اماره و نفوذ شیطان است.

این توجیهات، خطرناک‌ترین سلاح شیطان برای از بین بردن حس مسئولیت‌پذیری و بی‌تفاوت کردن ما نسبت به گناه است. در این نوشته، با استناد به منابع معتبر شیعی، به بررسی برخی از این توجیهات رایج می‌پردازیم.

۱. غیبت؟ تو روش می‌گم!

در فرهنگ دینی، غیبت به معنای سخن گفتن پشت سر برادر مؤمن به گونه‌ای است که اگر بشنود، ناراحت شود حتی اگر آن سخن، حقیقت داشته باشد. حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) در این باره می‌فرمایند:

«إیّاکَ وَ الغِیبَةَ فَإنَّها شَیمَةُ اللَّئیم؛ از غیبت بپرهیز که خوی افراد پست و فرومایه است.» (غرر الحکم، حدیث ۶۲۵۱) توجیه«من راستش را می‌گویم» نه تنها عذری برای گناه بزرگ غیبت نیست، بلکه بر شدت آن می‌افزاید؛ چرا که علاوه بر گناه، نوعی تکبر و خودبرتربینی را نیز به همراه دارد.

۲. دروغ؟ مصلحتی!

دروغ مصلحتی یکی از پرچالش‌ترین مباحث است. اما باید توجه داشت که طبق نظر بسیاری از فقهای شیعه، دروغ حتی به قصد مصلحت، حرام است مگر در موارد بسیار نادر و استثنایی که شرعاً مجاز شمرده شده است، مانند نجات جان یک انسان بی‌گناه یا اصلاح بین دو نفر. امام صادق (ع) فرمودند:

«لَیسَ شَیءٌ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْعَفَافِ وَ التَّقْوی وَ لَیسَ شَیءٌ أَبْغَضَ إِلَى اللَّهِ مِنَ الْبُخْلِ وَ الْکَذِب؛ هیچ چیز نزد خداوند محبوب‌تر از عفت و تقوا نیست و هیچ چیز نزد خدا مبغوض‌تر از بخل و دروغ نیست.» (الکافی، ج۲، ص۳۳۹) تبدیل کردن استثنا به قاعده و توجیه هر دروغی به عنوان«مصلحت»، ما را به پرتگاه دروغگویی عادتی می‌کشاند.

۳. رشوه؟ شیرینی!

تغییر نام گناه، ماهیت آن را تغییر نمی‌دهد. آنچه ما «شیرینی» یا «هدیه» می‌نامیم، اگر در ازای انجام یا ترک وظیفه‌ای باشد، در حکم «رشوه» است و حرام. رسول خدا (ص) هشدار داده‌اند:

«لَعَنَ اللَّهُ الرَّاشِیَ وَ الْمُرْتَشِیَ وَ الرَّائِشَ (الْوَاسِطَ بَینَهُما)؛ خداوند رشوه‌دهنده، رشوه‌گیرنده و واسطه بین آن دو را لعنت کرده است.» (وسائل الشیعة، ج۱۹، ص۳۵۰)

۴. توبه؟ بعداً که پیر شدم!

این خطرناک‌ترین توجیه است. چه ضمانتی وجود دارد که به پیری برسیم؟ امام علی (ع) در وصیت به امام حسن (ع) فرمودند:

«بَادِرِ الْمَوْتَ وَ أَجْلِبْ عَلَى الْعَمَلِ قَبْلَ الْفَتْرَةِ وَ الْفَتْرَةُ بِالتَّسْوِیف؛ پیش از رسیدن مرز سستی، به سوی مرگ بشتاب و بر [انجام] عمل [صالح] حملهور شو و [بدان که] سستی، از [تسویف و] به تأخیر انداختن [کارها] پدید می‌آید.» (تحف العقول، ص۸۵) تسویف(کار امروز را به فردا انداختن) از حیلت‌های بزرگ شیطان است.

۵. نهی از منکر؟ به کسی چه مربوط!

این نگرش، نافی یکی از ارکان اساسی دین است. امر به معروف و نهی از منکر، مسئولیتی اجتماعی است که سلامت جامعه دینی را تضمین می‌کند. امام حسین (ع) در تبیین قیام عاشورا، یکی از اهداف را «امر به معروف و نهی از منکر» معرفی کردند. نادیده گرفتن این فریضه، به معنای همکاری در گسترش فساد است.

نتیجه‌گیری

این «رساله توجیه‌المسائل» درونی، برخاسته از «هوای نفس» است. درمان آن، «خودآگاهی دینی» و «مراقبه» است. باید در لحظه ارتکاب گناه، با خود بیندیشیم که آیا این توجیه را در پیشگاه الهی که «شنوا» و «بینا»ست، می‌توانیم ارائه دهیم؟ امام کاظم(ع) فرمودند:

«لَیسَ مِنّا مَن لَم یُحاسِبْ نَفْسَهُ فی کُلِّ یَوْم؛ کسی که هر روز خود را مورد محاسبه قرار ندهد، از ما نیست.» (الکافی، ج۲، ص۴۵۳)

بیایید پیش از آنکه در قیامت مورد محاسبه قرار گیریم، در دنیا خودمان را محاسبه کنیم و این رساله دروغین را پاره کنیم.

منابع: ۱.الکافی، شیخ کلینی. ۲.غرر الحکم و درر الکلم، آمدی. ۳.وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی. ۴.تحف العقول، ابن شعبه حرانی.