فرهنگی

راهکار عملی کسب حلم: از تظاهر تا حقیقت

تفسیر حکمت ۲۰۷ امام علی(ع): تخلق به اخلاق الهی

«إِنْ لَمْ تَكُنْ حَلِيماً فَتَحَلَّمْ، فَإِنَّهُ قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ إِلَّا أَوْشَكَ أَنْ يَكُونَ مِنْهُمْ»

اگر بردبار نيستى، خود را به بردبارى بنماى، زيرا اندك است كسى كه خود را همانند مردمى كند و از جمله آنان به حساب نيايد

این حدیث از امام علی(ع) در کتاب غررالحکم و دررالکلم (گردآوری عبدالواحد آمدی، حدیث ۴۱۶۵) و نیز در بحارالانوار، جلد ۷۱، صفحه ۳۸۶ نقل شده است.

🔍 تفسیر روایت:

۱. معنای «تَحَلَّمْ» (خود را به بردباری بزن):

این فرمان امام(ع) اشاره به روش «تخلقوا بأخلاق الله» (متخلق به اخلاق الهی شوید) دارد. در روایات شیعه تأکید شده که اگر فضیلتی را ندارید، با تمرین و تلاش، آن را در خود ایجاد کنید. این همان «تهذیب نفس» است که از اهداف مهم تربیت دینی شمرده می‌شود.

۲. حکمت روان‌شناختی و اخلاقی:

امام(ع) به یکی از قوانین روان‌شناختی تربیت اشاره می‌کنند: عادت، طبیعت ثانوی می‌سازد. وقتی انسان در آغاز، برخلاف طبیعت اولیه خود رفتار کند، به تدریج این رفتار جدید، جزء صفات ثابت او می‌شود. این روش در منابع روایی شیعه با عنوان «التكلف فی البر حتى يصير عادة» (به تکلف نیکی کن تا عادت شود) نیز توصیه شده است.

۳. نظیر قرآنی:

این حدیث با آیه «وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ ۗ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ» (آل عمران:۱۳۴) هم‌سو است. کظم غیظ (فرو بردن خشم) نیاز به تمرین دارد و امام(ع) راه عملی آن را نشان می‌دهند.

۴. تشبه به خوبان:

جمله پایانی حدیث «قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ إِلَّا أَوْشَكَ أَنْ يَكُونَ مِنْهُمْ» یک قانون اجتماعی-روانی است: انسان به کسانی که خود را شبیه آنان می‌کند، نزدیک می‌شود. در روایات دیگر آمده: «من تشبه بقوم فهو منهم» (بحارالانوار، ج۱۰۰، ص۲۵۱). بنابراین، اگر کسی در ظاهر و رفتار، خود را شبیه صابران و بردباران کند، به تدریج از اصحاب حلم می‌شود.

۵. نکته عرفانی:

در حکمت متعالیه شیعه، این روش، «رياضت عملي» برای رسیدن به ملکه فضیلت است. مرحوم ملاصدرا در اسفار اشاره می‌کند که نفس انسان با عمل تکرارشونده، به کمالات متخلق می‌شود.