فرهنگی

راه های کنترل هوای نفس از نگاه امام علی

 نامه تاریخی امام علی (علیه السلام) به مالک اشتر،  فَامْلِکْ هَوَاکَ، وَشُحَّ بِنَفْسِکَ عَمَّا لاَ يَحِلُّ لَکَ، فَإِنَّ الشُّحَّ بِالنَّفْسِ الاِْنْصَافُ مِنْهَا فِيمَا أَحَبَّتْ أَوْ کَرِهَتْ|

نامه ۵۳ نهج‌البلاغه 

🔸زمام هوا و هوس خود را در دست گير و نسبت به آنچه بر تو حلال نيست بخيل باش، زيرا بخل به خويشتن، راه انصاف را در آنچه محبوب و مکروه است به تو نشان مى دهد.

این جمله از امام علی (ع) یک «دستورالعمل سه‌مرحله‌ای» برای مهار نفس سرکش ارائه می‌دهد:

۱. فرماندهی بر هوا: «فَامْلِکْ هَوَاکَ» (زمام هوای نفس خود را در دست بگیر)

· تفسیر: این اولین و اساسی‌ترین گام است. امام (ع) از فعل امر «اِملِک» استفاده می‌کنند که به معنای «مالک بودن، فرماندهی کردن و مسلط بودن» است. نفس انسان همواره تمایلاتی دارد که اگر رها شوند، مانند اسب چموشی، صاحب خود را به پرتگاه می‌کشانند. انسان عاقل باید حاکم و مدیر نفسش باشد، نه برده و محکوم آن.

· پشتوانه قرآنی: قرآن کریم در وصف مؤمنان راستین می‌فرماید:

  «وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا» (سوره عنکبوت، آیه ۶۹)

  · «و کسانی که در راه ما [با نفس خود] جهاد کنند، قطعاً به راه‌های خویش هدایتشان خواهیم کرد.»

  · نکته: «جهاد در راه ما» بزرگ‌ترین مصداقش، جهاد با هوای نفس و «مُلک هَواک» است.

۲. بازدارندگی از حرام: «وَشُحَّ بِنَفْسِکَ عَمَّا لاَ يَحِلُّ لَکَ» (و نسبت به آنچه بر تو حلال نیست، بخیل باش)

· تفسیر: این دومین گام عملی است. امام (ع) از یک واژه بسیار پرمعنا استفاده می‌کنند: «شُحّ». شُحّ معمولاً به معنای «بخل» است. اما اینجا به یک «بخل مثبت» و حکیمانه اشاره دارد: بخل ورزیدن نسبت به نفس خودت در برابر حرام. یعنی جان و شخصیت والای خود را آنقدر گرانبها بدان که به بهای ارزانی و پستی یک گناه، آن را معامله نکنی. تو باید نسبت به دامن، آبرو، ایمان و کرامتت در برابر گناه «بخیل» باشی.

· پشتوانه قرآنی: قرآن کریم در سوره حشر، آیه ۹ به این مفهوم اشاره می‌کند:

  «وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»

  · «و هر کس از بخل نفسش حفظ شود، آنان همان رستگارانند.»

  · نکته: این آیه «شُحّ نفس» را مانع رستگاری می‌داند. اما منظور امام (ع) استفاده از همین «شُحّ» به عنوان یک ابزار برای محافظت از نفس در برابر حرام است. یعنی از این نیروی درونی برای بازداشتن خود از گناه استفاده کن.

۳. نتیجه نهایی: «فَإِنَّ الشُّحَّ بِالنَّفْسِ الاِْنْصَافُ مِنْهَا» (زیرا بخل به خویشتن، راه انصاف را نشان می‌دهد)

· تفسیر: این بخش، فلسفه و نتیجه این دو دستور را بیان می‌کند. امام (ع) می‌فرمایند وقتی تو نسبت به حرام «بخیل» باشی، در حقیقت با نفس خود «انصاف» را رعایت کرده‌ای. انصاف یعنی قرار دادن هر چیزی در جایگاه مناسبش. نفس تو همیشه به دنبال لذت‌های زودگذر (چه حلال و چه حرام) است. وقتی تو او را از حرام منع می‌کنی، در واقع دارید با او انصاف می‌ورزید؛ زیرا منفعت واقعی و سعادت ابدی او را به لذت موقت و زیانبار ترجیح داده‌ای. این انصاف، هم در مورد چیزی است که نفس «دوست دارد» (لذت حرام) و هم در مورد چیزی است که «ناخوشایند» می‌پندارد (عبادت و سختی).

· پشتوانه قرآنی: قرآن کریم در سوره شمس، آیات ۹-۱۰ به این حقیقت اشاره می‌کند که رستگاری در گرو تزکیه نفس است:

  «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا . وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا»

  · «به راستی رستگار شد کسی که نفس خود را تزکیه کرد. و قطعاً زیانکار شد کسی که آن را [در گناه] دفن کرد.»

  · نکته: «شُحّ بالنفس» عملی است که نفس را «تزکیه» می‌کند و از «دَسّ» (پست و دفن کردن) نجات می‌دهد.

امام علی (ع) در این کلام نورانی، یک روانشناسی عمقی را به ما می‌آموزند. ایشان نشان می‌دهند که برای مبارزه با گناه، تنها نهی کردن کافی نیست، بلکه باید یک «مدیریت فعال» بر نفس داشت. این مدیریت سه جزء دارد:

1. حکمرانی (اِملِک): تسلط داشتن.

2. بازدارندگی (شُحّ): محافظت کردن.

3. عدالت (اِنصاف): به مصلحت نفس رفتار کردن.

این فراز، تنها یک توصیه اخلاقی نیست، بلکه یک استراتژی کاربردی برای هر انسانی است که می‌خواهد در نبرد درون، پیروز میدان باشد. این توصیه به مالک اشتر، یک حاکم اسلامی، نیز نشان می‌دهد که مدیریت جامعه، از مدیریت نفس آغاز می‌شود و کسی که نتواند بر هوای نفس خویش مسلط شود، هرگز نمی‌تواند حاکم عادلی برای مردم باشد.