خودشناسی عرفانی؛ از درک فقر ذاتی تا وحدت اجتماعی در پرتو نهجالبلاغه
تحلیل دینی مفهوم خودشناسی و محبت به خود بر اساس آموزههای اسلامی و شیعی
۱. خودشناسی به مثابه مقدمه خداشناسی
در روایات اسلامی، خودشناسی کلید شناخت خداوند معرفی شده است. امام علی (علیه السلام) میفرمایند:
«مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ» (غررالحکم، حدیث ۱۰۶۵)
«کسی که خود را بشناسد، پروردگارش را شناخته است.»
این شناخت، به معنای درک فقر ذاتی و نیاز وجودی انسان به خداوند است. در تفسیر شیعی، انسان زمانی به خودشناسی واقعی میرسد که بداند «عبد» و «مخلوق» خداوند است و هر کمالی از آنِ اوست.
۲. محبت به خودِ حقیقی، نه خودپرستی
تمایز اصلی در نگاه اسلامی بین «خودشناسی» و «خودپرستی» است. خودپرستی (نرجسیسم) که در روانشناسی امروز مذموم شمرده میشود، در اسلام به عنوان «عُجب» و «غرور» محکوم شده است. امام صادق (علیه السلام) میفرمایند:
«إِيَّاكَ وَ الْعُجْبَ فَإِنَّ الْعُجْبَ صَاحِبُهُ فِي تَلَفٍ» (کافی، ج۲، ص۳۱۲)
«از عجب و خودبینی بپرهیز که صاحبش در هلاکت است.»
اما محبت به «خود حقیقی» یعنی محبت به نفس ناطقهای که مظهر جمال الهی است و باید آن را برای تقرب به خدا پرورش داد. این مفهوم با آیه قرآنی «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا * وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا» (شمس: ۹-۱۰) همسو است.
۳. شناخت وابستگی به مبدأ جمال و جلال
امام علی (علیه السلام) در خطبه اول نهجالبلاغه با بیان «الحمدلله المتجلّي لخلقه بخلقه»، تجلی خداوند در آفرینش را توصیف میکنند. خودشناسی واقعی، انسان را به این درک میرساند که «خودِ دوستداشتنی» او در گرو «انعکاس صفات الهی» در اوست. همانگونه که در دعای عرفه امام حسین (علیه السلام) میخوانیم:
«إِلَهِي بِذُلِّي بَيْنَ يَدَيْ عِزِّكَ» – پروردگارا! با ذلتم در برابر عزّتت…
۴. خودشناسی، زمینهساز اتحاد با دیگران
نکته عمیق در کلام علامه جعفری، ارتباط خودشناسی با «اتحاد اجتماعی» است. امام علی (علیه السلام) در نامه به مالک اشتر، بر «مهرورزی به رعیت» تأکید میکنند، زیرا مردم را دو گونه میدانند: «إِمَّا أَخٌ لَكَ فِي الدِّينِ، وَ إِمَّا نَظِيرٌ لَكَ فِي الْخَلْقِ» (نهجالبلاغه، نامه ۵۳) – یا برادر دینیاند، یا در آفرینش همانند تو.
این نگاه، از شناخت «اشتراک در فطرت الهی» سرچشمه میگیرد.
۵. مصداق عملی در سیره اهلبیت (علیهم السلام)
ائمه (علیهم السلام) تجسم عینی خودشناسی و محبت به «خود الهی» بودند. امام حسین (علیه السلام) در روز عاشورا فرمود:
«إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ دِينٌ وَ كُنْتُمْ لَا تَخَافُونَ الْمَعَادَ، فَكُونُوا أَحْرَارًا فِي دُنْيَاكُمْ» (لهوف، ص۱۹۸) – اگر دین ندارید و از قیامت نمیترسید، آزاده باشید.
این خطاب، دعوت به «احیای کرامت ذاتی انسان» است که تنها با خودشناسی میسر میشود.
جمعبندی:
خودشناسی در منظومه فکری شیعه، نه یک «نگاه درونگرای صرف»، بلکه «حرکتی به سوی خدا» و «مقدمهای برای خدمت به خلق» است. محبت به خود، زمانی ارزشمند است که انسان خود را «آینه جمال الهی» ببیند و این محبت، او را به محبت به دیگران و اتحاد با آنان سوق دهد.