فرهنگی

تفسیر حدیث امام صادق(ع) درباره نعمت کتابت و حسابگری

نعمت الهی که بی‌دقتی در آن، جامعه را به نزاع می‌کشاند! (تفسیر حدیثی از امام صادق(ع) برای زندگی مدرن)

امام صادق(علیه السلام):

«مَنَّ اللّهُ عَزَّ و جلَّ عَلَى النّاسِ بَرِّهِمْ وَ فَاجِرِهِمْ بِالْكِتَابِ وَ الْحِسَابِ، وَ لَوْلَا ذَلِكَ لَتَغَالَطُوا».

خداوند عزّ و جلّ، با نعمتِ نوشتن و حساب کردن بر مردم، چه نیکوکار و چه بدکار، منّت نهاد و اگر این دو کار نبود، آنان دچار اشتباه (و تضییع حقوق) می‌شدند.

این روایت در الکافی (ج۵، ص۱۵۵، ح۱)

تفسیر و تحلیل حدیث 

۱. شامل‌بودن نعمت برای همه مردم

امام صادق(ع) تأکید می‌فرمایند که نعمت کتابت (نوشتن) و حساب (محاسبه و شمارش) شامل همه مردم (بَرِّهِمْ وَ فَاجِرِهِمْ) می‌شود. این بیان نشان‌دهنده حکمت و رحمت عام الهی است که حتی شامل کسانی که از این ابزارها برای اهداف نادرست استفاده می‌کنند نیز می‌گردد. این مفهوم با آیات قرآنی مانند «رحمتی وسعت کل شیء» (اعراف:۱۵۶) هماهنگ است.

۲. کتابت: تضمین حقوق و جلوگیری از انکار

در فرهنگ اسلامی، نوشتن قراردادها، دین‌ها و تعهدات بسیار توصیه شده است. در قرآن کریم آمده: «وَ لَا تَسْأَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَى أَجَلِهِ» (بقره:۲۸۲). این فرمان الهی برای حفظ حقوق مردم و جلوگیری از تغالط (اشتباه، نزاع و انکار) است. در روایات شیعه، تأکید زیادی بر تدوین علم و نوشتن احادیث شده که نشان‌دهنده اهمیت کتابت در حفظ میراث دینی است.

۳. حسابگری: نظم در امور مادی و معنوی

حساب می‌تواند هم به معنای حساب‌های مالی و معاملاتی باشد و هم به معنای محاسبه نفس (مراقبه و خودارزیابی). امام صادق(ع) در این حدیث به هر دو بعد اشاره دارند. در سیره ائمه(ع) توجه به دقت در معاملات و رعایت حقوق مالی مردم بسیار مشهود است. همچنین در روایات، محاسبه نفس پیش از روز قیامت توصیه شده است: «حاسبوا انفسکم قبل أن تحاسبوا».

۴. جلوگیری از «تغالط» و نزاع

واژه «لَتَغَالَطُوا» از ریشه «غ ل ط» به معنای اشتباه کردن، مباحثه و نزاع بر سر حقوق است. امام(ع) می‌فرمایند بدون این دو نعمت، مردم دچار اختلاف، انکار و تضییع حقوق می‌شدند. این بیان نشان می‌دهد که عقلانیت و تدبیر در امور اجتماعی بخشی از دین اسلام است. در دیدگاه شیعه، عقل به عنوان حجت باطنی مکمل شرع است و این حدیث نمونه‌ای از تلفیق عقلانیت و تعالیم دینی است.

۵. منّت الهی: زمینه‌ساز مسئولیت‌پذیری

واژه «مَنَّ» به معنای نعمت بزرگ دادن است. این نعمت الهی زمینه‌ساز مسئولیت‌پذیری و عدالت‌جویی است. در نظام فقه شیعه، شهادت، نوشتار و اسناد به عنوان ادله اثبات حق مورد توجه قرار گرفته‌اند. این حدیث پشتوانه روایی برای ضرورت ثبت رسمی عقود و ایقاعات در زندگی اجتماعی است.

جمع‌بندی

این حدیث شریف از امام صادق(ع) بر خردمندانه بودن شریعت اسلام تأکید دارد. نعمت کتابت و حساب به عنوان ابزاری برای نظم‌بخشی به زندگی اجتماعی، حفظ حقوق متقابل و جلوگیری از نزاع و انکار از جانب خداوند به بشر عطا شده است. از دیدگاه شیعه، این حدیث نشان‌دهنده توجه اهل بیت(ع) به اداره جامعه بر اساس عدل و تدبیر است و عقلانیت جمعی را تشویق می‌کند.