فرهنگی

 تحلیل دعای امام صادق (ع) برای گشایش و مسئولیت‌پذیری

امام صادق(ع): هر کس این دعا را بعد از نماز صبح بخواند حالش نیک و بدهی اش ادا می شود: تَوَکَّلتُ عَلی الحَیِّ القَیُّومِ الَّذی لا یَموتُ وَالحَمدُللهِ الَّذی لَم یَتَّخِذ وَلَدا وَ لَم یَکُن لَهُ شَریکٌ فِی المُلکِ و لَم یَکُن لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ کَبِّرهُ تَکبیرا اَللهُمَّ اِنّی اَعوذُ بِکَ مِنَ البُؤسِ وَالفَقرِ و مِن غَلَبَهِ الدَّینِ وَالسُّقمِ و اَسئلُکَ اَن تُعینَنی عَلی اَداءِ حَقِّکَ اِلَیکَ و اِلَی النّاسِ.

بحارالانوار/ج86/ص132

این دعای گران‌قدر از امام صادق (علیه السلام) که در بحارالأنوار نقل شده، ساختاری منسجم و چند‌لایه دارد و می‌توان آن را به چهار بخش اصلی تقسیم کرد:

۱. بخش توکلی و اعتقادی:

· «توکل نمودم بر زنده پاینده‌ای که نمی‌میرد»: تأکید بر توکل بر ذاتی است که حیات و قیومیت او ذاتی و ابدی است. این باور، اضطراب ناشی از فناپذیری تکیه‌گاه‌های دنیوی را از بین می‌برد. در آیات قرآن، «الحی القیوم» از اسماء بزرگ الهی است (آیه الکرسی).

۲. بخش تحمیدی و تنزیهی:

· ستایش خداوندی که «فرزندی نگرفته» (نفی شبهه جسمانیت و نیاز)، «شریکی در فرمانروایی ندارد» (نفی شرک در ربوبیت) و «سرپرستی از روی ذلت ندارد» (نفی هرگونه نیاز و نقص). این بخش، در حقیقت تسبیح و تنزیه خداوند از هر آنچه مشرکان می‌پندارند است و با آیات سوره توحید و آیات تنزیهی قرآن هم‌خوانی کامل دارد.

۳. بخش استعاذه و پناه‌جویی:

پناه بردن به خدا از چهار بلای عمده مادی و اجتماعی:

· «سختی زندگی و تنگدستی» (البؤس و الفقر): که شامل فقر مالی و عسرت معیشت است.

· «فشار قرض» (غلبة الدَّین): تأکید بر «غلبه» نشان‌دهنده حالتی است که بدهی، انسان را احاطه و مغلوب خود کند.

· «بیماری» (السُّقْم): که شامل امراض جسمی و روحی است. این موارد،از مهم‌ترین موانع زندگی سعادتمندانه و حتی عبادت خداوند هستند.

۴. بخش درخواست تعالی‌بخش:

· «مرا بر ادای حقت و حق مردم یاری کن»: این جمله، هدف نهایی و متعالی دعا را نشان می‌دهد. انسان فقط رفع مشکل نمی‌خواهد، بلکه می‌خواهد پس از گشایش، «بنده‌ای مسئولیت‌پذیر» باشد. «حق الله» شامل عبادات، شکر نعمت و اطاعت است و «حق الناس» شامل ادای دین، رعایت عدالت و امانتداری است. این درخواست، دعا را از سطح درخواست‌های مادی صرف، به درجه‌ای از عبودیت مسئولانه ارتقا می‌دهد.

نکات تفسیری کلیدی:

· این دعا «اقتصاد مقاومتی معنوی» را آموزش می‌دهد: ابتدا توکل و باور، سپس تنزیه اعتقادی، بعد پناه‌بردن از مشکلات و در نهایت، هدفمند کردن گشایش برای خدمت.

· ذکر این دعا پس از نماز صبح، نشان از «برنامه‌ریزی روزانه با تکیه بر خدا» دارد. انسان روز خود را با این مفاهیم آغاز می‌کند.

· در روایات شیعه آمده که «الدَّینُ شَیْنُ الدِّینِ» (بدهی، ننگ دین است). بنابراین، رهایی از آن، برای حفظ دیانت ضروری است.

جمع‌بندی:

این دعا، یک «دعای جامع مدیریت زندگی» است که از توحید آغاز می‌شود، به نیازهای مادی می‌پردازد و در نهایت، انسان را به سوی مسئولیت‌پذیری در برابر خدا و خلق هدایت می‌کند. خواندن آن، تمرین «وابستگی به خدا و استقلال از غیر او» است.