فرهنگی

امیدواری یا خیانت به خود؟ تحلیل حکمت امام جواد(ع) درباره توکل و پیامدهای قطع امید از خدا

 امام جواد علیه‌السلام؛ 

مگر ممکن است خوار و درمانده شود

كسى كه خدا متكفّل اوست

و مگر ممکن است نجات یابد

كسى كه خدا در تعقیب او است؟

هر كس از خدا قطع اميد كند و به

غير او امید بندد، خداوند او را

به همان شخص واگذار خواهد کرد.

(بحار‌الانوار، ج۶۸، ص۱۵۵)

تحلیل حدیث در پرتو منابع دینی  

این روایت از امام جواد(ع) با نگاهی به مفهوم توحید در توکل و خطر شرک خفی می‌پردازد. ایشان با دو پرسش پارادوکسیکال، رابطه انسان با خدا را در دو حالت «متکفل بودن الهی» و «تعقیب الهی» ترسیم میکنند. تحلیل این حدیث بر چهار محور استوار است:  

 ۱. توکل؛ سپردن تمام امور به خداوند 

- امام جواد(ع) تأکید میکنند که تکیه بر غیرخدا نه‌تنها بیفایده است، بلکه نوعی شرک عملی محسوب میشود. این مفهوم در وصیت عرفانی امام خمینی(ره) نیز بازتاب یافته است:  

  هیچ موجودی از غیب عوالم جبروت چیزی ندارد و هرچه هست از اوست… چشم امید به غیر او مبند که شرک است.  

- در داستان ثعلبه انصاری، که با وجود وعده پرداخت زکات، پس از ثروتمند شدن از ادای حقوق الهی سرباز زد، مشاهده میکنیم چگونه قطع امید از خدا و تکیه بر مال، به سرنوشتی شوم منجر میشود .  

۲. استدراج؛ پیامد غفلت از توکل 

- استدراج(گمراهی تدریجی) از مکاید شیطان است که در وصیت امام خمینی(ره) به آن اشاره شده است:  

  شیطان با وعدههای پوچ، انسان را از اصلاح بازمیدارد… تا جوانی را تباه کند و در پیری نیز امیدواری کاذب به توبه آخر عمر میدهد.  

- کسی که خداوند در تعقیب اوست، به دلیل اصرار بر غفلت، در دام تکذیب نظری یا عملی گرفتار میشود و بلایا بهعنوان آخرین خط هشدار برای او فرستاده می‌شود .  

۳. امتحان الهی و نقش بلاها 

- بلایا و مصائب، نهتنها مجازات نیستند، بلکه ابزار رحمت برای بازگشت انسان به فطرت توحیدیاند. همانگونه که در روایات آمده:  

  هر بلایی زنگارزدایی از دل است و نردبان ترقی انسان 

- امام جواد(ع) با عبارت «کسى که خدا در تعقیب اوست»، به این حقیقت اشاره دارد که گاه خداوند با گرفتاری‌ها، بندگان را به‌سوی خود می‌کشاند.  

 ۴. فطرت توحیدی و گسست از آن  

- انسانها بر فطرت «لا إله إلا الله» آفریده شدهاند، اما وابستگی به مخلوقات (مانند ثروت، مقام، یا اشخاص) این فطرت را می‌پوشاند. امام خمینی(ره) در وصیت خود میفرماید:  

  تمام حرکات انسان، حتی عشق به فرزند یا قدرت، در حقیقت عین توجه به کمال مطلق است، ولی انسان در حجاب ظلمانی غفلت، این را درک نمیکند.

- قطع امید از خدا و تکیه بر غیراو، به معنای واگذاری انسان به همان موجود ناتوان است، چنانچه در آیه قرآن آمده:  

  «وَ مَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجعَل لَهُ مَخرَجًا وَ يَرزُقهُ مِن حَيثُ لَا يَحتَسِبُ» (طلاق: ۲-۳).  

پیامدهای عملی در زندگی امروز  

۱. مدیریت اضطرابهای اقتصادی 

   - تکیه بر برنامه‌ریزی‌های مادی بدون توکل به خدا، همانند ثعلبه انصاری، انسان را در دام استدراج میاندازد .  

   - امام خمینی(ره) توصیه می‌کند: از مخلوقات میان تهی پوچ باکی نداشته باش. 

۲. مقابله با شرک خفی

   - حتی اعتماد افراطی به پزشکان، سیاستمداران، یا تکنولوژی، اگر همراه با نادیده گرفتن اراده الهی باشد، مصداق «امید بستن به غیرخدا» است.  

۳. توبه بهمثابه بازگشت به فطرت

   - روایات تأکید دارند که تضَرع ابراز عجز در پیشگاه خدا) شرط رهایی از بلاهاست. امام جواد(ع) در حدیثی دیگر می‌فرمایند: «مَنِ اسْتَعَانَ بِغَيرِ اللهِ وُكِّلَ إِلَيهِ»؛ هرکه از غیر خدا کمک بخواهد، به همان واگذار می‌شود 

این جمله مکمل روایت موردبحث است و نشان میدهد حتی کمک خواستن از دیگران، اگر با نیت توحیدی نباشد، انسان را از مدار رحمت الهی خارج میکند.