فرهنگی

تاخیر در پرداخت بدهی ظلم است

امام علی علیه السلام: إِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ صلى‌الله عليه وآله يَقُولُ: مَطْلُ الْمُسْلِمِ الْمُوسِرِ ظُلْمٌ لِلْمُسْلِمِ، وَ مَنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ عَقَارٌ وَلَا دَارٌ وَلَا مَالٌ، فَلَا سَبِيلَ عَلَيْهِ، من شنيدم كه پيامبر خدا صلى‌‏الله‌‏عليه‌‏و‏آله مى‌‏فرمايد: تأخير در پرداخت بدهى از سوى مسلمان توانگر، ستم به مسلمان [طلبكار] است، و كسى كه مزرعه و خانه و مال ندارد، تسلّطى بر او نيست. التهذيب ج۶ ص۲۲۵
 

توضیح کوتاه

حدیث به دو بخش اشاره می‌کند:

بخش اول: بدهی‌هایی که مسلمانِ توانگر بر ذمته دارد، دیرکرد در پرداخت آن ظلم است. این تأکید بر مسئولیت اخلاقی و اجتماعی فرد ثروتمند در قبال بدهی‌هایش است.
بخش دوم: فقر مالِ فردی که مال و دارایی ندارد، به این معناست که او از حقوق دیگران، یا تسلطی بر او نیست، چون وسائلی برای ستم یا ستم‌پذیری ندارد.

این عبارت به تقابل حالِ فقیر با وظیفه اخلاقیِ أخذ و پرداخت بدهی اشاره دارد و نشان می‌دهد حکمِ ظالمانه در پرداخت بدهی، صرفاً برای ثروتمندان نیست بلکه به طور کلی موضوع عدالت مالی است.

نکات تفسیرِ محتوایی حدیث

عدالت اجتماعی و حقوق مالی

حدیث بر اهمیت اجرای عدالت در پرداخت بدهی تأکید می‌کند و آن را از قِبیل ظُلم بر مسلمان طلبکار می‌بیند. این نشان می‌دهد که عدالت اقتصادی در اسلام به عنوان یک اصل عبادی و اجتماعی جایگاه دارد.

شرافت امانت و حفظ عهد

بدهی عقدی است که از امانت یا عهد الهی برخوردار است؛ تأخیر در اجرای آن، نقضِ عهدِ اجتماعی است و با مفهوم «بیعِ عهد» و امانت در اسلام همخوانی دارد.

تفاوت بین فقر و توانگری

حدیث در دو گروه سخن می‌گوید: ۱) مسلمان توانگر مسئولِ پرداخت بدهی است و ۲) فقیرانی که مال یا زمین ندارند، از سلطه و فشار احتمالیِ دیگران مصونند؛ این دو قاعده، با اصول عدالت مبتنی بر قابلیت و استطاعت هم‌سو است.
تقابل با ربا و استثمار: هرچند حدیث به طور مستقیم درباره بهره‌بریِ مالیِ بدهی صحبت نمی‌کند، اما از منظر فقهی شیعی، تاخیر در پرداخت بدهی از سوی توانگر می‌تواند زمینه‌ساز ربا یا فشارِ غیرمنصفانه باشد. در این راستا، فقهاء به حمایت از توانگرانِ واقعی و طلبکارانِ مشروع و جلوگیری از ظلمِ اقتصادی توصیه می‌کنند.
اهمیتِ پشتوانهِ خانوادگی و داراییِ روزِگار: تعبیر «عقار و دار و مال ندارد» نشان‌دهنده گفتمان اسلامی درباره حدّ توانمندیِ فرد و این‌که اگر فردی دارایی ندارد، از چه راه‌هایی می‌تواند بدهی را ایفا کند؟ و اگر ندارد، چه حقوق و حجابی برای او وجود دارد تا درنهایت ظلم بر او واقع نشود.

جمع‌بندی کاربردی برای زندگیِ مسلمانان

مسئولیتِ فردِ ثروتمند در جامعه

وقتی شخصی توانگر است، دیگران به پولش به چشمِ امانت نگاه می‌کنند. تاخیر در پرداخت بدهی برای بدهکارِ توانمند، ظلم است و باید با همتِ مالی و پرداختِ به‌موقع جبران شود.
حفظِ کرامتِ فقرا و تقابلِ ظلمِ اقتصادی: فقرا نیز باید در چارچوب قوانین و حقوقِ خودشان از حمایت‌های اجتماعی و احکام اسلامی بهره‌مند باشند تا ظلم اقتصادی به آن‌ها وارد نشود.
تشویق به عدالتِ ثلاثه: عدالت در پرداخت بدهی، عدالت در اخذِ به‌موقعِ بدهی و اجتناب از هرگونه فشارِ غیرعادلانه بر بدهکاران.