فرهنگی

برنامه‌ریزی عبادت با توجه به حال دل؛ رمز موفقیت در سلوک الهی از نگاه امام علی(ع)

تحلیل حکمت ۱۰۰ نهج البلاغه درباره مدیریت حالات روحی در عبادت

امام علی(ع) فرمودند:

«إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالاً وَ إِدْبَاراً فَإِذَا أَقْبَلَتْ فَاحْمِلُوهَا عَلَى اَلنَّوَافِلِ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ فَاقْتَصِرُوا بِهَا عَلَى اَلْفَرَائِضِ»

همانا دل‌ها را اقبال و ادباری است (گرایش و گریزی دارد). پس هنگامی که روی می‌آورند (با نشاط هستند)، آن‌ها را به انجام نوافل وادارید و هنگامی که پشت می‌کنند (بی‌نشاط هستند)، تنها به انجام فرائض اکتفا کنید.

نهج البلاغه، حکمت ۱۰۰

تفسیر

۱. شناخت طبیعت متغیر دل انسان

در مکتب اهل بیت(ع)، دل انسان محل نزول فیض الهی است اما دارای نوسانات طبیعی:

· قرآن: «أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد/۲۸)

· امام صادق(ع): «لِلْقَلْبِ اِقْتِدَامٌ وَ إِدْبَارٌ» (کافی، ج۲، ص۱۶)

۲. تفاوت نوافل و فرائض در تربیت نفس

الف) فرائض: حداقل ضروری

· واجبات: همان‌گونه که بدن نیاز به غذای ضروری دارد، روح نیاز به حداقل عبادات واجب دارد

· امام علی(ع): «اَلْفَرَائِضُ نَوَافِلُ الْأَبْرَارِ» (غرر الحکم)

  «فرائض، نوافل نیکان است.»

ب) نوافل: غذای تکمیلی روح

· وقتی دل آماده است، نوافل مانند ویتامین‌های روحی عمل می‌کنند

· پیامبر(ص): «مَا تَقَرَّبَ إِلَيَّ عَبْدِي بِشَيْءٍ أَحَبَّ إِلَيَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَيْهِ» (کافی، ج۲، ص۸۲)

۳. فلسفه تفکیک بر اساس حال دل

الف) در حالت اقبال (نشاط):

· دل آماده پرواز است

· نوافل بال‌های اوج گرفتن هستند

· مثال: مانند ورزشکاری که در اوج آمادگی، تمرینات اضافه انجام می‌دهد

ب) در حالت ادبار (بی‌نشاطی):

· دل نیاز به استراحت دارد

· فشار اضافه سبب گریز می‌شود

· مثال: مانند بیمار که فقط غذای اصلی می‌خورد

۴. نکات تربیتی این حکمت

الف) پرهیز از افراط و تفریط:

· افراط: فشار نوافل در زمان بی‌نشاطی → سرخوردگی معنوی

· تفریط: اکتفا به واجبات در زمان نشاط → فوت فرصت رشد

ب) مدیریت هوشمندانه عبادت:

امام علی(ع) این اصل را از سیره پیامبر(ص) گرفته‌اند:

· گاهی نمازهای طولانی

· گاهی نمازهای کوتاه بسته به حال مردم

۵. کاربردهای عملی در زندگی

الف) برای مربیان و والدین:

· در آموزش دین به کودکان و نوآموزان

· تدریجی بودن را رعایت کنند

· حال مخاطب را در نظر بگیرند

ب) برای خودسازی فردی:

۱. نظارت بر حال دل: هر روز حال روحی خود را بررسی کن

۲.برنامه منعطف: برنامه عبادتی انعطاف‌پذیر داشته باش

۳.پرهیز از قضاوت: حال دیگران را با خودت مقایسه نکن

ج) برای مبلغان دینی:

· مردم را بیش از ظرفیت‌شان مکلف نکنند

· شرایط اجتماعی و روحی جامعه را در نظر بگیرند

۶. مصادیق نوافل در مکتب اهل بیت(ع)

الف) نوافل یومیه:

· ۳۴ رکعت نماز مستحبی روزانه

· نماز شب که «قربان کل تقی» است

ب) نوافل خاص:

· دعای عهد در عصر غیبت

· زیارت عاشورا

· صلوات بر محمد و آل محمد

۷. آسیب‌شناسی بی‌توجهی به این اصل

الف) تولد ریاکاری:

انجام نوافل در حال بی‌میل → ریاکاری و خودفریبی

ب) فرسایش ایمان:

فشار بیش از حد → گریز از دین (امام صادق(ع): «لَا تُكَلِّفُوا النَّاسَ مَا لَا يُطِيقُونَ»)

ج) تبدیل لذت به تکلیف:

عبادت که باید لذت بخش باشد، سنگین می‌شود

جمع‌بندی:

این حکمت امام علی(ع) چند پیام کلیدی دارد:

۱. دل انسان، موجودی زنده و متغیر است

۲.عبادت، نیاز به مدیریت هوشمندانه دارد

۳.تدریج و اعتدال اصل کلیدی در تربیت است

۴.شرایط روحی در تکلیف‌پذیری مؤثر است

۵.واجبات، خط قرمز و نوافل، حوزه توسعه هستند

امام باقر(ع) فرمودند:

«إِنَّ هَذَا الدِّينَ مَتِينٌ فَأَوْغِلُوا فِيهِ بِرِفْقٍ» (کافی، ج۲، ص۸۶)

«این دین، استوار است؛ پس با نرمی در آن وارد شوید.»